Poređenje antropometrijskih karakteristika i telesnog sastava između školske dece i košarkaša istog uzrasta

Transcription

1 Naučni članak Poređenje antropometrijskih karakteristika i telesnog sastava između školske dece i košarkaša istog uzrasta Milica Sinobad Institut za anatomiju, Medicinski fakultet, Beograd Sažetak Specifične morfološke i funkcionalne karakteristike sportista igraju značajnu ulogu u determinisanju sportskog potencijala pojedinaca i primenjuju se u sportskoj selekciji. Cilj naše studije je bio da se pokaže da li sistematski organizovane sportske aktivnosti kod mlađih kategorija pionira, kadeta i juniora košarkaša imaju uticaja na antropometrijske karakteristike i telesni sastav u odnosu na njihove vršnjake koji se ne bave organizovanom sportskom aktivnošću. Ispitivanje je obuhvatilo 86 košarkaša iz tri beogradska kluba od do godišta koja se takmiče u regionalnoj ligi i 62 dečaka iz više beogradskih osnovnih i srednjih škola. Izmereno im je ukupno 16 antropometrijskih varijabli (telesna visina, telesna masa; dijametri lakta, ručnog zgloba, kolena i skočnog zgloba; obimi nadlakta, podlakta, natkolenice i potkolenice; debljine kožnih nabora nadlakta, podlakta, natkolenice, potkolenice, grudi i trbuha). Iz izmerenih varijabli određene su komponente telesnog sastava (mase koštanog, masnog i mišićnog tkiva) formulama po Mateigki kao i Body Mass Index. Naše istraživanje je pokazalo da postoji značajna razlika između nekih antropometrijskih parametara i parametara telesnog sastava košarkaša pionira, kadeta i juniora i njihovih vršnjaka koji se ne bave organizovanom sportskom aktivnošću. Nađene su značajne razlike u telesnoj visini i količini koštanog tkiva kod sve tri grupe. Kod pionira je prisutna značajno veća količina mišićnog, a kod kadeta niži procenat masnog tkiva, kao i niže vrednosti debljina kožnih nabora grudi i trbuha. Ključne reči: antropometrija, telesni sastav, košarka, sportska medicina Comparison of anthropometric variables and body composition among school children and basketball players of the same age Abstract Specific morphological and functional characteristics of sportsmen are playing significant role in determinating of sportsmen`s individual potential and can be applied on sportsmen selection. The aim of our study was to investigate if the sistematically organized sport activity in younger categories pionir, cadet and junior basketball players have great influence on anthropometric characteristics and body composition in comparison to school children age matched who are not involved in sports activities. The survey included 86 basketball players from three belgrade teams including the children from the age of to who are competing in local basketball league and 62 boys from several primary and high schools. We have measured 16 43

2 anthropometric variables (height, weight; diameters of elbow, hand wrist, knee and anckle joint; skinfolds of brachium, forearm, thigh, calf, mammilar and iliac). From the measured variables we have determinated the components of body composition (mass of osseous, fat and muscle tissues) using the formulas by Mateigki, as well as the Body Mass Index. Our research has shown that there is a significant difference between some anthropometric parameters and parameters of body composition of basketball players (pionirs,cadets and juniors) and persons of the same age who are not involved in organized sports activities. We have found significant differences in height and the mass of the osseous tissue in all three groups. In pionir categorie, there was significantly larger mass of muscle tissue and in cadet categorie, lower percentage of body fat, like the lower values of mammilar and iliac skinfolds. Key words: anthropometry, body composition, basketball, sports medicine UVOD Među mnogobrojnim morfometrijskim i morfofunkcionalnim metodama koje se danas primenjuju u sportskoj medicini, značajnu ulogu ima i antropometrija, jedan usko specijalizovani deo anatomije. Ovim metodama moguće je pratiti kompenzatorne i adaptacione promene koje nastaju u organizmu, organima, tkivima, pa i u ćelijama kod osoba koje se podvrgavaju organizovanom, doziranom i najčešće specifičnom fizičkom naporu. Te promene mogu biti kako funkcionalnog tako i morfološkog karaktera. Pošto između morfoloških i funkcionalnih celina na bilo kom nivou postoji uzročnoposledična veza, ove promene se nazivaju morfofunkcionalnim i treba ih posmatrati kao celovitu pojavu (1,4,5,6). Jedno od prvih istraživanja na temu određivanja vrednosti i promena osnovnih sastojaka telesne mase koštanog, masnog i mišićnog tkiva, objavio je godine čehoslovački antropolog Jan Mateigka, primenom svoje nove i originalne metode dinamičke antropometrije. Mateigka je ustvari proučavao fizičku efikasnost pojedinaca, a za račun osiguravajućih društava u SAD (1). Morfološke karakteristike sportista, uključujući longitudinalne, transverzalne i druge mere tela, telesni sastav kao i međusobnu proporcionalnost svih ovih parametara, igraju značajnu ulogu u determinisanju sportskog potencijala pojedinaca i primenjuju se u sportskoj selekciji. Definitivni izgled tela i njegov sastav u određenom sportu rezultira kao fenomen poznat pod nazivom sportska morfološka optimizacija (2). Antropometrijske karakteristike i telesni sastav košarkaša igraju značajnu ulogu kako u selekciji kod mlađih kategorija pionira, kadeta i juniora, tako i u igračkom kvalitetu u seniorskoj konkurenciji. Utvrđeno je da morfološku strukturu košarkaša karakteriše izrazita telesna visina i dugi ekstremiteti, a da količina potkožnog masnog tkiva negativno deluje na efikasnost igrača i ograničava njihove motoričke i funkcionalne potencijale Uspešan košarkaš mora posedovati određene morfološke karakteristike međusobno različite s obzirom na njegovu užu specijalnost u igri bek, krilo, centar. Na stalan rast ukupnog masnog tkiva u telu utiču genetski činioci, ali mnogo više ishrana, endokrini faktori i fizička aktivnost. Sa porastom sportske pripremljenosti, smanjuje se postotak masnog tkiva (3). Koštano tkivo je od svih organskih sistema najviše genetski determinisano, ali pored toga veoma bitnu ulogu igraju i humoralni faktori funkcionisanje endokrinih žlezda određuje veličinu i tempo rasta kostiju (adenohipofiza, tireoidna žlezda, paratireoidna žlezda). Pored unutrašnjih faktora i spoljašnji mogu bitnije uticati na 44

3 proces okoštavanja, pre svega ishrana i mehanički faktori. Od mehaničkih faktora koji su nama najinteresantniji, naročito su značajna dejstva sila istezanja i sila pritiska na koja se adaptira koštani sistem (8). Povećanje mišićne mase je praćeno porastom snage koja se često smatra znakom sazrevanja. Mišićna snaga raste linearno sa uzrastom do godine kod dečaka. Zatim nastupa značajna akceleracija u razvoju ovog pokazatelja. Ovaj ubrzani razvoj završava se oko 2. godine kod mladića. Razni faktori, pored naravno genetskih, mogu uticati na razvoj mišićnog sistema. Uglavnom su to fizičko vežbanje (vežbe snage), specifična ishrana obogaćena proteinima i upotreba anabolika i androgeni (9). Cilj ovog istraživanja je da se pokaže da li sistematski organizovane sportske aktivnosti kod mlađih kategorija pionira, kadeta i juniora košarkaša imaju uticaja na antropometrijske karakteristike i telesni sastav u odnosu na njihove vršnjake koji se ne bave organizovanom sportskom aktivnošću. Polazeći od definisanog cilja rada, postavlja se osnovna hipoteza koja glasi - postoji statistički značajna razlika kod mlađih kategorija košarkaša (pionira, kadeta, juniora) i kod školske dece istog uzrasta kada su u pitanju njihove antropometrijske karakteristike i telesna kompozicija. MATERIJAL I METODE Istraživanje je obuhvatilo ukupno 148 dečaka, od toga 86 su košarkaši iz tri beogradska kluba od do godišta (pioniri 199/91-22; kadeti 1988/89-37; juniori 1986/87-26). Svi oni treniraju košarku najmanje 3 godine i nastupaju u svojim ekipama na regionalnim takmičenjima. Njihove antropometrijske karakteristike i telesni sastav smo poredili sa dečacima istog uzrasta koji pohađaju osnovnu i srednju školu. Kriterijum za njihov odabir bio je da se ne bave nijednom organizovanom sportskom aktivnošću, a grupisali smo ih prema odgovarajućim takmičarskim kategorijama (VII i VIII razred pioniri - 25, I i II razred kadeti - 25, III i IV razred juniori - 12). Merenje je izvršio autor rada samostalno u trenažnim halama kada su u pitanju košarkaši, odnosno u ambulanti školskog dispanzera kada su u pitanju školska deca, u toku novembra i decembra 24. godine. Izmereno je ukupno 16 antropometrijskih varijabli. Za merenje telesne visine korišćen je antropometar po Martin-u (sa tačnošću od,1cm), a telesne mase portabl vaga (G-TECH international co., sa tačnošću od,1kg). Obimi nadlaktice, podlaktice, kolena i potkolenice mereni su platnenoplastičnom centimetarskom pantljikom dužine 1m (sa tačnošću od,5cm), a dijametri zglobova (lakta, ručnog zgloba, kolena, skočnog zgloba) mereni su pelvimetrom sa ravnom skalom (sa tačnošću od.25cm). Kožni nabori nadlakta, podlakta, natkolenice, potkolenice, grudi i trbuha mereni su hidrauličnim Holtenovim kaliperom koji meri sa tačnošću od,2 mm, do 4 mm debljine i automatski vrši pritisak na kožu od 1 g/mm². Komponente telesnog sastava određivane su dinamičkom antropometrijskom metodom po Mateigki (7). Apsolutna masa koštanog tkiva (MKT u gr, u formuli O) izračunata je na osnovu sledećih formula: O = o² x TV x k1 gde je: O masa skeleta, u gramima, o srednja vrednost merenih koštanih dijametara; o = (DiLa + DiRu + DiKo + DiSt)/4, gde je DiLa dijametar lakta, DiRu dijametar ručnog zgloba, DiKo dijametar kolena, DiSt dijametar skočnog zgloba, TV telesna visina (cm), k1 konstanta izražena vrednošću 1,2. Apsolutna masa masnog tkiva (MMT u gr, u formuli D) izračunata je na osnovu sledećih formula: D = d x TP x k2, gde je: D masa masnog i potkožnog tkiva, u gr, d srednja vrednost merenih kožnih nabora po obrascu d = 45

4 (DKNNl + DKNPl + DKNNk + DKNPk + DKNGr + DKNTr) / 6 x,5 gde je DKNNl debljina kožnog nabora nadlakta, DKNPl debljina kožnog nabora podlata, DKNNk debljina kožnog nabora natkolenice, DKNPk debljina kožnog nabora potkolenice, DKNGr debljina kožnog nabora grudi, DKNTr debljina kožnog nabora trbuha, TP telesna površina, u cm² po obrascu: TP = 167,2 x (TM x TV / 1), k2 konstanta izražena vrednošću 1,3. Apsolutna masa mišićnog tkiva (MMiT u gr, u formuli M ) izračunata je na osnovu sledećih formula: M = r² x TV x k3 gde je: M masa mišićnog tkiva, u gr, r srednja vrednost poluprečnika izračunata iz obima ekstremiteta umanjena za polovinu srednje vrednosti kožnih nabora ekstremiteta r = (Onl + OPl + Onk + OPk)/25,12 (DKNNl + DKNPl + DKNNk + DKNPk)/8 gde je ONl obim nadlakta, OPl obim podlakta, ONk obim natkolenice, OPk obim potkolenice, DKNNl debljina kožnog nabora nadlakta, DKNPl debljina kožnog nabora podlakta, DKNNk debljina kožnog nabora natkolenice, DKNPk debljina kožnog nabora potkolenice, TV telesna visina, k3 konstanta izražena vrednošću 6,5. Relativne mase koštanog, masnog i mišićnog tkiva (MKT u %, MMT u %, MMiT u %) određivane su preko proporcija, u odnosu na telesnu masu kod svakog ispitanika posebno. BMI (Body Mass Index) određen je preko formule: BMI= TM /TV². Sve mere su uzimane na tačno određenim mestima na telu tzv. antropometrijskim tačkama po Mateigki (7). Dobijeni rezultati merenja i izračunate vrednosti su parameterskog tipa i obrađeni su sledećim statističkim metodama: Deskriptivne statistike: aritmetička sredina, standardna devijacija, standardna greška aritmetičke sredine i komparativne statistike: T-test za određivanje značajnosti razlika dve aritmetičke sredine i Korelaciona analiza varijabli. Svi podaci su obrađivani u dva kompjuterska programa i to u Microsoft Excel-u i u SPSS-u. REZULTATI RADA Poređenjem, u sve tri uzrasne grupe, i košarkaša i školske dece nađeno je da postoji statistički značajna razlika kada su u pitanju telesna visina i masa koštanog tkiva. Značajnost razlika ostalih parametara varira u zavisnosti od grupe. Telesna visina i masa koštanog tkiva su u značajnoj korelaciji (p<.5).kada su u pitanju pioniri značajne razlike su nađene i kod dijametara kolena i skočnog zgloba, kao i kod mišićnog tkiva (t=2.562; df=45; p=.14). Kod kadeta su nađene značajne razlike kad su u pitanju izmerene varijable kod dijametra lakta i ručnog zgloba i kod debljine kožnih nabora grudi i trbuha. Od izračunatih varijabli značajna je i razlika u količini masnog tkiva (t= ; df=6; p=.13). Kod juniora košarkaša je nađeno da je i telesna masa statistički značajno veća nego kod njihovih vršnjaka koji se ne bave sportom. Značajna povezanost postoji između svih izračunatih parametara telesnog sastava kod sve tri grupe, osim kada su u pitanju korelacije između apsolutne i relativne mase koštanog tkiva, apsolutne mase koštanog tkiva i relativne mase masnog tkiva i apsolutne mase mišićnog tkiva i relativne mase masnog tkiva. Kod kadeta povezanost nije pronađena i kod relativne mase mišićnog tkiva u odnosu na apsolutnu i relativnu masu košanog tkiva i Boda Mass Index-a. Kod juniora povezanosti nema između apsolune mase koštanog tkiva i relativne mase mišićnog tkiva. 46

5 Tabela 1 Izmerene vrednosti antropometrijskih varijabli kod košarkaša pionira i školske dece istog uzrasta Parametri Pioniri n=22 košarkaši Pioniri n=25 škola X SD X SD t df p Telesna visina * Telesna masa Dijametar lakta Dijametar ručnog zgloba Dijametar kolena * Dijametar skočnog zgloba * Obim nadlakta Obim podlakta Obim natkolenice Obim potkolenice Debljina kožnog nabora nadlakta Debljina kožnog nabora podlakta Debljina kožnog nabora natkolenice Debljina kožnog nabora potkolenice Debljina kožnog nabora grudi Debljina kožnog nabora trbuha Indeks telesne mase * p<.5 statistički značajna razlika Tabela 2 Izmerene vrednosti antropometrijskih varijabli kod košarkaša kadeta i školske dece istog uzrasta Parametri Kadeti n=37 košarkaši Kadeti n=25 škola X SD X SD t df p Telesna visina (TV) * Telesna masa (TM) Dijametar lakta * Dijametar ručnog zgloba * Dijametar kolena Dijametar skočnog zgloba Obim nadlakta Obim podlakta Obim natkolenice Obim potkolenice Debljina kožnog nabora nadlakta Debljina kožnog nabora podlakta Debljina kožnog nabora natkolenice Debljina kožnog nabora potkolenice Debljina kožnog nabora grudi * Debljina kožnog nabora trbuha * Indeks telesne mase * p<.5 statistički značajna razlika 47

6 Tabela 3 Izmerene vrednosti antropometrijskih varijabli kod košarkaša juniora i školske dece istog uzrasta Parametri Juniori n=26 košarkaši Juniori n=12 škola X SD X SD t df p Telesna visina (TV) * Telesna masa (TM) * Dijametar lakta Dijametar ručnog zgloba Dijametar kolena Dijametar skočnog zgloba Obim nadlakta Obim podlakta Obim natkolenice Obim potkolenice Debljina kožnog nabora nadlakta Debljina kožnog nabora podlakta Debljina kožnog nabora natkolenice Debljina kožnog nabora potkolenice Debljina kožnog nabora grudi Debljina kožnog nabora trbuha Indeks telesne mase * p<.5 statistički značajna razlika Grafikon 1 Distribucija izračunatih parametara i izraženih u gramima kod sve tri grupe košarkaša i školske dece (* p<.5) 48

7 Grafikon 2 Telesni sastav košarkaša i školske dece uzrasta pioniri (* p<.5) Grafikon 3 Telesni sastav košarkaša i školske dece uzrasta kadeti (* p<.5) Grafikon 4 Telesni sastav košarkaša i školske dece uzrasta juniori (* p<.5) 49

8 Grafikon 8 Povezanost parametara telesnog sastava pionira košarkaša i školske dece p * MKT u gr MKT u % MMT MMT u gr u % MMiT 2.56 BMI MMiT u gr u % BMI MMiT u % MMiT u gr MMT u % MMT u gr MKT u % MKT u gr Pioniri košarkaši Školska deca Grafikon 9 Povezanost parametara telesnog sastava kadeta košarkaša i školske dece p * MKT u gr MKT u % MMT u gr MMT u % MMiT u gr Školska deca MMiT u % BMI BMI MMiT u % MMiT u gr MMT u % MMT u gr MKT u % MKT u gr Kadeti košarkaši 5

9 Grafikon 1 Povezanost parametara telesnog sastava juniora košarkaša i školske dece p * MKT u gr MKT u % MMT u gr MMT u % Školska deca MMiT u gr MMiT u % 21.3 BMI BMI MMiT u % MMiT u gr 15. MMT u % MMT u gr 17.1 MKT u % MKT u gr Juniori košarkaši DISKUSIJA Naše istraživanje je pokazalo da postoji značajna razlika između nekih antropometrijskih parametara i parametara telesnog sastava košarkaša pionira, kadeta i juniora i njihovih vršnjaka koji se ne bave organizovanom sportskom aktivnošću. Iz prakse se zna da je košarka sport jako visokih ljudi, i da selekciju sportista, sa antropometrijskog aspekta, treba vršiti na osnovu longitudinalnih dimenzija i to telesne visine, dužine ruku, dužine nogu, dužine stopala i širine šaka (8). Nađeno je da kod sva tri uzrasta košarkaša i njihovih vršnjaka koji se ne bave sportom, postoji značajna razlika u telesnoj visini. Takođe masa koštanog tkiva pokazuje značajne razlike između pomenutih grupa, a isto tako je i u korelaciji sa telesnom visinom odnosno kako raste telesna visina, tako se povećava i masa koštanog tkiva u telu i obrnuto. Prema istraživanjima Ugarkovića, sportski morfotip kada je u pitanju košarka ima 19-22% koštanog tkiva, dok je kod uslovnog muškarca taj procenat niži i iznosi najviše 18% (9). Pioniri košarkaši imaju veću količinu mišićnog tkiva, što potvrđuje da bavljenje sportom uvećava mišićnu masu. Čak i kod tako mladih sportista javlja se mišićna hipertrofija kao način adaptacije na povećan fiziči napor. Sportski morfotip košarkaša ima 5-53% mišićnog tkiva, dok uslovni muškarac ima samo 4-42% (9). Kod kadeta procenat masnog tkiva je značajno niži, što je i očekivano s obzirom da je u naporu povećan metabolizam, a samim tim veća je i potrošnja masnog tkiva u energetske svrhe (11). Sportski morfotip košarkaša ima 8-1% masnog tkiva, a uslovni muškarac više, i to čak 12-15% (9). Utvrđeno je da veći procenat masnog tkiva u negativnoj korelaciji sa efikasnošću košarkaša u igri (1). Školska deca uzrasta kadeti imaju značajno veće vrednosti debljina kožnih nabora grudi i trbuha, iz čega se može zaključiti da se masno potkožno tkivo najviše koncentriše u predelu grudi i trbuha kod dece koja se ne bave sportom. Interesantno je da je kod pionira nađena značajna razlika u odnosu na školsku decu kod dijametara kolena i skočnog zgloba, a kad su u pitanju kadeti kod dijametara lakta i ručnog zgloba. Možda je način treninga uticao na ovakve rezultate, kod pionira su više forsirani donji ekstremiteti noge, a kod kadeta ruke. 51

10 Objavljivani podaci o antropometrijskim karakteristikama i telesnom sastavu koji su nama bili dostupni odnose se uglavnom na profesionalne sportiste (državne reprezentativce) i malo je informacija dostupno kada su u pitanju mlađe takmičarske kategorije (1). Treba imati u vidu da su ispitanici grupisani samo na osnovu hronološke starosti, bez uzimanja u obzir njihove biološke starosti. Ovo može biti interesantno polje za dalja istraživanja u sportskoj medicini. Takođe sportisti koji su učestvovali u ovom istraživanju takmiče se u regionalnoj ligi, što je za klasu ispod najbolje lige u kojoj su dečaci podvrgnuti mnogo većim fizičkim i psihičkim naporima na koje organizam treba da se adaptira. Kod takvih košarkaša trebalo bi očekivati značajne razlike kod sva tri parametra telesnog sastava tj. veće količine koštanog i mišićnog, a manje masnog tkiva, što kod našeg istraživanja nije bio slučaj (8). Posmatrajući u celini antropometrijske karakteristike i telesni sastav dečaka košarkaša i školske dece koja se ne bave sportom, može se zaključiti da na njih utiče sistematsko bavljenje organizovanom sportskom aktivnošću tj. košarkom, mada takođe treba uzeti u obzir i uticaj prirodnog razvoja, samoselekcije i selekcije u sportu. LITERATURA 1. Jović D., Radivojević Lj., Perunović D., Mogućnosti primene morfofunkcionalnih metoda u određivanju apsolutnih i relativnih vrednosti telesne mase i praćenju strukturalnih promena u njenom sastavu. ŠMO-SMJ XIX ; Lozovina V., Pavičić L. Anthropometric changes in elite male water polo players: Survey in 198 and Croatian medical journal; 45(2); 22-25; Bošnjak V., Bukovala P., Soudil J., Morfološke karakteristike košarkaša određene metodom Mateigka. SMG, Beograd 1986; 4; Radivojević Lj., Jović D., Perunović D., Utvrđivanje apsolutne i relativne mase koštanog tkiva metodom po Mateigki. ŠMO-SMJ XIX ; Jović D., Perunović D., Radivojević Lj., Određivanje vrednosti masne komponente telesne mase metodom po Mateigki. ŠMO-SMJ XIX ; Perunović D., Jović D., Radivojević Lj., Mišićna komponenta telesne mase-njen značaj i određivanje primenom modifikovane metode po Mateigki. ŠMO-SMJ XIX ; Eremija M. Biologija razvoja čoveka sa osnovama sportske medicine (praktikum). Beograd: Publik press, 1997.; Eremija M., Praćenje razvoja morfoloških osobina i funkcionalnih sposobnosti kardiovaskularnog sistema u selekciji sportista (doktorska disertacija). Beograd Ugarković D., Osnovi sportske medicine. Beograd: Viša košarkaška škola Beograd; 21.; Apostolidis N., Nassis GP., Bolatoglou T., Geladas ND., Physiological and technical characteristics of elite young basketball players. J Sports Med Phys Fitness. 24 Jun;44(2): Guyton A., Hall J., Medicinska fiziologija. Beograd: Savremena administracija, 1999.;

11 KONTAKT: Milica Sinobad Institut za Anatomiju, MEDICINSKI FAKULTET Dr. Subotića 11, Beograd 11 Telefon (11) - Fax (11) - milica3@infosky.net 53