Hirurško lečenje povreda oka u osmogodišnjem periodu

Transcription

1 Број 7-8 ВОЈНОСАНИТЕТСКИ ПРЕГЛЕД Страна 519 UDC: Hirurško lečenje povreda oka u osmogodišnjem periodu Miroslav Vukosavljević Vojnomedicinska akademija, Klinika za očne bolesti, Beograd Uvod. Povrede oka predstavljaju jedan od najvećih problema u očnoj hirurgiji svuda u svetu, pa i u našoj Klinici. Njihovo lečenje je kompleksno, zahteva veoma mnogo hirurškog znanja i veština, kao i materijalno-tehničku podršku. Metode. U radu je prikazana retrospektivna analiza lečenja 647 povreda oka (500 penetrantnih i 147 teških kontuzionih povreda) u periodu od do godine. Obrađene su penetrantne povrede oka sa intrabulbarnim stranim telom (IBST), broj urađenih vitrektomija pars plana (VPP), broj ekstrahovanih IBST, kao i broj klasično operisanih ablacija mrežnjače. Veoma bitne su i posledice kontuzionih povreda i načini njihovog kompletnog hirurškog zbrinjavanja kombinovane operacije (FAKO + VPP) uz primarnu implantaciju intraokularnog sočiva, kao i funkcijski rezultati. Rezultati. U osmogodišnjem periodu urađeno je 558 VPP, na klasičan način operisanih ablacija mrežnjače, te 29 kombinovanih operacija prednjeg i zadnje segmenta. VPP je primenjena u 286 (51,3%) slučajeva kod penetrantnih povreda sa IBST, kod 214 (38,3%) bolesnika sa penetrantnom povredom bez IBST i kod 58 (10,4%) bolesnika sa kontuzionim povredama. Na jednom oku VPP je urađena kod 464 bolesnika (83%), na oba oka kod 65 (11,8%) povređenih, a na jedinom oku kod 29 bolesnika (5,2%). Tamponada silikonskim uljem posle VPP učinjena je kod 352 slučaja (63%), tamponada vazduhom kod 123 (22%), te tamponada Ringerom ili balansiranim sonim rastvorom (BSS) kod 83 (15%) operisanih. Foto-koagulacija laserom (LFC) je izvršena kod 484 (87%) operisanih, a kriokoagulacija kod 45 (8%), dok kod 29 (5%) nije bilo potrebe ni za jednom od njih. Kod klasično operisanih ablacija mrežnjače u svim slučajevima () postavljen je serklaž i urađena egzokriokoagulacija, dok je u 52 slučaja postavljena skleralna plomba. Kombinovane operacije: lensektomija + VPP + ACL (prednje komorno sočivo) je urađeno 16, a fakoemulzifikacija + VPP + PCL (zadnje komorno sočivo) urađeno je 13. Zaključak. Vitreoretinalne operacije su najzastupljenije u rešavanju složenih povreda oka. Posebna karakteristika povreda oka koje smo mi lečili je veliki broj intraokularnih stranih tela i ablacija mrežnjače. Intraokularna strana tela kod naših bolesnika su u najvećem broju slučajeva ekstrahovana. Primena prednjeg i zadnjeg segmenta kombinovane operacije omogućile su nam da u jednom aktu uradimo ono što smo ranije operisali dva ili tri puta, a sa dosta neizvesnim krajnjim rezultatom. Relativno visok procenat endoftalmitisa je takođe odlika povreda koje smo mi lečili. Ključ ne reč i : oko, povrede; oko, strana tela; hirurgija, oftalmološka, procedure; vid, oštrina; lečenje, ishod. Uvod Usavršavanje hirurških metoda i modernizacija tehničkih pomagala omogućili su veliki napredak u lečenju najtežih kontuzionih, a posebno penetrantnih povreda oka prouzrokovanih prodorom stranih tela velike razorne moći. Vitrektomija pars plana (VPP) ili zadnja vitrektomija je jedna od veoma uspešnih i ujedno najtežih hirurških metoda kojom se kroz dva mala otvora na skleri u predelu pars plana (3,5 4,5 mm od limbusa rožnjače put nazad), pomoću pneumatskog nožića-giljotine, uz pomoć endoiluminacije, uklanja patološki supstrat staklastog tela i mrežnjače (hemoftalmus, gnojni sadržaj, fibrozno izmenjeno staklasto telo, intraokularno strano telo, itd.) (1). Kod penetrantnih povreda očne jabučice zaostalo intrabulbarno strano telo je najčešće maskirano krvnim izlivom. Uloga VPP u ovim slučajevima je dvojaka: a) da se strano telo učini vidljivim i po mogućstvu ekstrahuje, b) da se prevenira ili operiše ablacija Vukosavljević M. Vojnosanit Pregl 2005; 62(7-8):

2 Страна 520 ВОЈНОСАНИТЕТСКИ ПРЕГЛЕД Број 7-8 retine. Kod postojanja traumatske ablacije mrežnjače vitrektomijom pars plana se stvaraju uslovi za mobilizaciju fiksirane mrežnjače, te tako i prostor za unutrašnju tamponadu radi njenog naleganja. U patogenezi traumatske ablacije mrežnjače najčešće se javljaju trakcija retine vitreoretinalnim priraslicama, trakcija rane i ablacija staklastog tela, odnosno ablacija hijaloidne membrane (2). U pitanju su najteži oblici ablacije retine sa vitreoretinalnom proliferacijom (PVR), koje zahtevaju primenu složenih hirurških postupaka sa krajnje neizvesnim, pre svega funkcijskim ishodom. Mnogo su ređe serozne ablacije mrežnjače u slučaju kontuzionih povreda očne jabučice. Na osnovu podataka o stanju povređenog oka (endoftalmitis, zaostalo intrabulbarno strano telo, traumatska katarakta u fazi bubrenja i dr.), kao i na osnovu izvršenih pregleda (funkcija vida, ultrasonografija, elektroretinogram (ERG) i dr.) postoji klasična podela VPP na: hitnu (unutar nekoliko časova), akutnu (1 3 dana), ranu (2 6 nedelja) i kasnu (posle 6. nedelje) (3, 4). Navedena podela je samo okvirna jer su teške povrede oka često praćene ablacijom retine, što zahteva hitno hirurško lečenje. Optimalno vreme za VPP, ukoliko nije obavljena u prvih sati, je dve nedelje posle povrede oka (kritični period je prošao, postoji zadnja ablacija staklastog tela). Uspešno lečenje povređenog oka, sa prisutnim intrabulbarnim stranim telom, hemoftalmusom, odnosno fibrozom i endoftalmitisom, kao i sa ablacijom retine, determinisano je mnogobrojnim faktorima kao što su: vreme i način dolaska, vreme primarne hirurške intervencije, odgovarajuća hirurška tehnika, oprema, sposobnost hirurga i dr. Poznato je da se vitreoretinalna hirurgija radi samo u visokospecijalizovanim ustanovama sa uigranim timom. Metode vitreoretinalne hirurgije su, pored VPP i klasične (serklaž, skleralne plombe, egzodrenaža i retinopeksija uz temporarnu tamponadu vazduhom ili gasom SF6, C3H8). Druga izuzetno korisna metoda u hirurgiji je metoda fakoemulzifikacije (FAKO) povređenog sočiva. Uz ugradnju veštačkog sočiva (IOL), pokazala je sve svoje prednosti, naročito u kombinovanoj tehnici primene sa VPP. Metode U radu je izvršena retrospektivna analiza lečenja 647 povreda oka u periodu od do godine, a definitivno zbrinutih u Odeljenju za vitreoretinalnu hirurgiju Klinike za očne bolesti VMA. Pritom su nas posebno interesovale penetrantne povrede sa i bez intrabulbarnih stranih tela (IBST), broj urađenih zadnjih vitrektomija (VPP), broj ekstrahovanih IBST, oblik tamponade vitrealnog prostora, kao i broj konvencionalno operisanih ablacija mrežnjače (primena kriokoagulacije ili laserfotokoagulacije mrežnjače), te anatomski i funkcijski rezultati primenjenih hirurških intervencija. Neke primenjene hirurške tehnike predstavljaju novinu u definitivnom zbrinjavanju teških kontuzionih povreda sa promenama na prednjem i zadnjem segmentu. Jedna od tih je kombinovana tehnika fakoemulzifikacije i vitrektomije pars plana (FAKO + VPP), sa ugradnjom prednjeg (ACL) ili zadnjeg (PCL) komorskog sočiva sa osloncem na prednju ili zadnju kapsulu povređenog sočiva. Rezultati Od ukupno 647 povreda oka, penetrantnih povreda je bilo 500 (od čega 286 sa IBST i 214 bez IBST), a kontuzionih 147 (slika 1) PENETRANTNE POVREDE KONTUZIONE POVREDE SA IBST BEZ IBST Sl. 1 Ukupan broj i vrsta povreda oka U osmogodišnjem periodu izvršeno je 558 VPP traumatskih ablacija mrežnjače, kao i 29 kombinovanih operacija na prednjem i zadnjem segmentu u jednom aktu (slika 2). Ekstrahovano je 459 intrabulbarnih stranih tela. 29 VPP Operacije ablacije Kombinovane op- Fako+VPP 558 Sl. 2 Vrsta i broj izvršenih operacija Od 558 učinjenih zadnjih vitrektomija kod 29 je izvršena VPP zbog endoftalmitisa (5,2%) koji je dijagnostikovan kod dela penetrantnih povreda sa IBST. Najčešći uzročnik izolovan punkcijom očne vodice iz prednje očne komore ili iz uzorka staklastog tela prilikom VPP bio je Staphylococcus epidermidis. U slučaju penetrantnih povreda bez IBST, kao i kontuzionih povreda hemoftalmus je bio dijagnostikovan kod 243 bolesnika (43,5%), a u slučaju penetrantnih povreda očne jabučice sa zaostalim intrabulbarnim stranim telom kod svih 286 bolesnika (51,3%), te je bilo nephodno uraditi VPP. Kod 464 bolesnika (83%) VPP je izvršena na jednom oku, kod 65 (11,8%) na oba oka, a kod 29 (5,2%) je izvršena na monokulusu (jedinom oku). Kada su u pitanju operacije ablacije mrežnjače kod 9 (15%) bolesnika operisane su serozne ablacije kao posledica kontuzionih povreda, kod 21 (35%) povređenog operisane su PVR ablacije retine kao posledica penetrantnih povreda očne jabučice bez intrabulbarnog stranog tela, a kod 30

3 Број 7-8 ВОЈНОСАНИТЕТСКИ ПРЕГЛЕД Страна 521 (50%) bolesnika su bile u pitanju PVR ablacije mrežnjače posle penetrantne povrede očne jabučice sa zaostalim intrabulbarnim stranim telom. Kod svih operisanih ablacija retine postavljen je serklaž (štapić od 1 mm, 1,5 mm i traka od 2 mm), a postavljeno je 52 skleralne plombe. Kod 352 (63%) bolesnika izvršena je tamponada silikonskim uljem, vazduhom kod 123 (22%) i Ringerom (u nedostatku BSS) kod 83 (15%), a kod 79 (14%) izvršena je retamponada. Fotokoagulacija laserom izvršena je kod 484 (87%) operisana oka, a kriokoagulacija kod 45 (8%), dok u 29 (5%) slučajeva nije bilo potrebe ni za jednom od ovih metoda. U vremenu od 6 do 12 časova od povređivanja operisana su samo 23 (4%) povređena, od 13 do 24 časa operisan je 31 (5,5%), od 1 do 2 dana 95 (17%), od 3 do 5 dana 95 (17%), od 15 do 30 dana 254 (45,5%) i od 31 do dana (11%) povređenih (slika 3) h 13 24h 1 2 dana 3 5 dana dana 31 dana Sl. 3 Vreme operacije od povređivanja i njihov broj Kod 286 penetranih povreda preoperativno je dijagnostikovano jedno ili više intrabulbarnih stranih tela. Ukupno je ekstrahovano 459 stranih tela, a 27 nije ekstrahovano (zbog njihove veličine, lokalizacije ili prirode) (slika 4). od 0,11 do 0,50 (10 50%) njih 46 (8,3%), a preko 0,50 (50%) nijedan. Sa potpuno ugašenom vidnom funkcijom bila su 42 (7,5%) povređena (slika 5). Kod 49 (81,9%) povređenih sa ablacijom retine, koja je nastala kao posledica povrede ili posle VPP, postignut je funkcijski i anatomski uspeh, a kod njih 11 (18,1%) uspeh je izostao. Oštrina vida povređenih kod kojih je obavljena neka od vitreoretinalnih operacija praćena je od jednog do 84 meseca i može se smatrati konačnom. Srednja vrednost iznosila je 42 meseca. Konačna oštrina vida je od 0,02 do 0,05 kod 100 (18%) operisanih, od 0,06 do 0,10 kod 112 (20%), od 0,11 do 0,50 kod 162 (29%) i preko 0,50 kod 36 (6,4%), dok je kod njih 148 (26,6%) oštrina vida ostala nepromenjena ili je pogoršana (L+; P+/-) (slika 5) L+P+ 0,02-0,05 0,06-0,10 0,11-0,50 >0,50 preoperativna postoperativna Sl. 5 Preoperativna i postoperativna oštrina vida L+P+ -osećaj svetlosti sa urednom projekcijom, 0,02-0,05- od 2-5% vida, 0,06-0,10 od 5-10% vida, od 0,11-0,50 od % vida, > 0,50 više od 50% vida Kod 29 povređenih postojala je potreba za kombinovanom operacijom prednjeg i zadnjeg segmenta, tj. potreba da se zajedno sa vitreoretinalnom operacijom uradi i fakoemulzifikacija, što nije predstavljalo tehnički problem (slika 6). 5 VPP+Lensectomia+ACL Fako+PCL+VPP Skleralna fiksacija 8 16 Sl. 6 Kombinovane operacije sa ugradnjom veštačkog sočiva Sl. 4 Ekstrakcija intrabulbarnog stranog tela metodom VPP Najveći broj povređenih pre izvršene vitreoretinalne operacije imao je samo osećaj za svetlost i projekciju L+; P+) njih 168 (30,1%), oštrinu vida od 0,02 do 0,05 (2 5%) njih 140 (25%), od 0,06 do 0,10 (5 10%) njih 162 (29,1%) i U zavisnosti od stepena oštećenja povređenog sočiva kod 16 (55%) slučajeva izvršena je primarna implantacija veštačkog sočiva u prednju očnu komoru, a u 8 (27,5%) slučajeva u zadnju očnu komoru (sa osloncem na sačuvanu prednju kapsulu sočiva ili ostatke rupturisane zadnje kapsule). Kod petoro (17,5%) povređenih je nakon izvesnog perioda od primarne intervencije urađena skleralna fiksacija IOL-a, s obzirom da nisu postojali uslovi za neki drugi oblik implantacije (nedostatak oslonca kapsule, defekti i deformiteti dužice i otvora zenice itd.).

4 Страна 522 ВОЈНОСАНИТЕТСКИ ПРЕГЛЕД Број 7-8 Diskusija Broj penetrantnih povreda oka u analizovanoj grupi povređenih u odnosu na ostale je u okviru primera navedenih u literaturi. Canavan i sar. u svom radu o desetogodišnjem iskustvu sa povredama u Severnoj Irskoj navode podatak o približno istom broju penetrantnih povreda (2). Broj penetrantnih povreda oka sa zaostalim intrabulbarnim stranim telom je znatno veći nego u objavljenim radovima drugih autora. Tomić i sar. u svom radu navode podatke o desetostruko manjem broju IBST za približno isti period praćenja (5). Mali broj vitreoretinalnih operacija urađen je neposredno po povređivanju (6 12 h). Do toga dolazi uglavnom zbog nemogućnosti da se povređeni hospitalizuju na vreme, nepotrebnog zadržavanja u drugim nespecijalizovanim zdravstvenim ustanovama za zbrinjavanje ovako teških povreda. Time se objašnjava i relativno visok procenat nastalih endoftalmitisa kod 29 povreda oka (5,2%), od čega obostranih kod 23 (4,2%). U radu Lama i sar. (6) endoftalmitis je zabeležen kod 3,8% povređenih, a u radu De Souza i sar. (7) kod 17% bolesnika sa IBST. Najveći broj vitreoretinalnih operacija urađen je u periodu od 15 do 30 dana 254 (45,5%). Razlog je namerno odlaganje operacije kod svih povređenih koji nisu bili ugroženi, pa se operacija mogla odložiti, da bi se izbegle moguće intraoperativne komplikacije (kritični period). Pre ovog perioda operisani su samo neodložni slučajevi, kao što su povređeni sa velikim intrabulbarnim stranim telima, stranim telom od bakra (3, 8), endoftalmitisom i dr. Evidentno je da su skoro kod svih operisanih u ovo vreme komplikacije (krvarenje i dr.) bile jače izražene u poređenju sa komplikacijama koje su nastale kada su operacije rađene van ovog vremena. Prema mišljenju nekih autora vreme operacije (VPP) i tip traume nemaju značajnijeg udela na postoperativnu oštrinu vida (9) sa čime se mi ne bi mogli složiti. Ukupno je ekstrahovano 459 IBST (94,4%). Ovaj procenat je u skladu sa navodima u literaturi (10 12). U 27 (5,6%) slučajeva intrabulbarna strana tela nisu ekstrahovana ili zato što nisu viđena ili su namerno ostavljena, jer bi njihova ekstrakcija bila veoma rizična po funkciju vida. Takva intrabulbarna strana tela su obezbeđena fotokoagulacijom laserom i češće su praćena kontrolnim pregledima nego što je uobičajeno. Karakteristike povreda koje smo mi zbrinjavali su udruženost povreda glave, lica, grudnog koša, ekstremiteta i oka. Veliki broj operacija zbog ablacije mrežnjače () ukazuje na težinu povreda oka i znatno je veći nego što se navodi u literaturi (2, 4, 9). Na težinu traumatskih ablacija mrežnjače ukazuje i broj primenjenih unutrašnjih tamponada silikonskim uljem od 352 (63%). Tamponada vazduhom urađena je kod 123 slučaja (22%), dok je tamponada Ringerom ili BSS-om urađena kod 83 (15%) operisanih. Od ukupnog broja povreda oka u ovom periodu 42 oka (7,5%) je definitivno izgubilo funkciju vida već pri dolasku u našu ustanovu, tako da se tu nikakvim operativnim zahvatom nije mogla povratiti vidna oštrina. To najbolje govori o težini povreda. Kod 48 očiju (8,6%) na poslednjoj kontroli (nakon 84 meseca), vidna oštrina je ostala ugašena i pored svih preduzetih mera. Kombinovane operacije prednjeg i zadnjeg segmenta sa primarnom ugradnjom veštačkog sočiva, naročito metodom skleralne fiksacije, iziskuju izuzetno hirurško umeće i predstavljaju jedan od najsloženijih operativnih zahvata u oftalmohirurgiji (13, 14). Zaključak Vitreoretinalne operacije kod teških povreda oka su primenjene u velikom broju. Veliki broj ablacija mrežnjače i intraokularnih stranih tela posebna su karakteristika povreda oka koje smo mi zbrinjavali. Relativno visok procenat endoftalmitisa takođe je karakterističan za ove povrede, posebno sa aspekta hitnosti hospitalizacije, a i sa stanovišta operativnog lečenja. Ablacija mrežnjače je operacijom rešena u najvećem broju slučajeva, a intraokularna strana tela su ekstrahovana skoro kod svih povređenih. Primarna implantacija veštačkog sočiva nakon kombinovanog zahvata na prednjem i zadnjem segmentu (FAKO + VPP) kod teških povreda oka redukuje broj operacija, naročito kod bolesnika sa kataraktom i zaostalim intrabulbarnim stranim telom. Obostrane penetrantne povrede, kao i destrukcija jedne očne jabučice i penetrantna povreda druge (monokulus), ukazuju na težinu povreda i odgovornost hirurga u njihovom zbrinjavanju. Postoperativna vidna oštrina je znatno bolja u odnosu na preoperativnu, izuzev kod malog broja povređenih kod kojih je i pored svih preduzetih hirurških intervencija vidna oštrina ostala nepromenjena ili je došlo do manjeg pogoršanja. LITERATURA 1. Bigar F. Microsurgery Update. 2nd ed. Basel: Krager; Canavan YM, O'Flaherty MJ, Archer DB, Elwood JH. A 10-year survey of eye injuries in Northern Ireland, Br J Ophthalmol 1980; 64(8): Krstić Lj. The meaning of ultrasonography in early detection of toxic effect of copper in acute chalcosis [disertation]. Beograd: Military Medical Academy; (Serbian) 4. Greven CM, Collins AS, Slusher MM, Weaver RG. Visual results, prognostic indicators, and posterior segment findings following surgery for cataract/lens subluxation-dislocation secondary to ocular contusion injuries. Retina 2002; 22(5):

5 Број 7-8 ВОЈНОСАНИТЕТСКИ ПРЕГЛЕД Страна Tomić Z, Pavlović S, Latinović S. Surgical treatment of penetrating ocular injuries with retained intraocular foreign bodies. Eur J Ophthalmol 1996; 6(3): Lam SR, Devenyi RG, Berger AR, Dunn W. Visual outcome following penetrating globe injuries with retained intraocular foreign bodies. Can J Ophthalmol 1999; 34(7): De Souza S, Howcroft MJ. Management of posterior segment intraocular foreign bodies: 14 years' experience. Can J Ophthalmol 1999; 34(1): Petrović Z, Vicić D, Cvetković L. Pars plana vitrectomy in double perforation of the eyeball. Vojnosanit Pregl 1990; 47(6): (Serbian) 9. Ahmadieh H, Soheilian M, Sajjadi H, Azarmina M, Abrishami M. Vitrectomy in ocular trauma. Factors influencing final visual outcome. Retina 1993; 13(2): Kuhn F, Maisiak R, Mann Z, Morris R, Witherspoon CD. OTS Prognosticating the final vision of the seriously injured eye. In: Kuhn F, Pieramici D, editors. Ocular Trauma: Principles and Practice. New York: Thieme; p Pavlović S. Primary intraocular lens implantation during pars plana vitrectomy and intraretinal foreign body removal. Retina 1999; 19(5): Heimann K, Paulmann H, Tavakolian U. Indications for pars plana vitrectomy after perforating injuries (author's transl). Klin Monatsbl Augenheilkd 1978; 172(2): (German) 13. McCluskey P, Harrisberg B. Long-term results using scleral-fixated posterior chamber intraocular lenses. J Cataract Refract Surg 1994; 20(1): Imai M, Iijima H, Takeda N. Intravitreal phacoemulsification with pars plana vitrectomy and posterior chamber intraocular lens suture fixation for dislocated crystalline lenses. J Cataract Refract Surg 2001; 27(11): Rad je priljen 17. XII god. Abstract Vukosavljević M. Vojnosanit Pregl 2005; 62(7-8): SURGERY OF EYE INJURIES IN AN EIGHT-YEAR PERIOD Background. Eye injuries constitute a leading problem in eye surgery worldwide, as well as at our department. Their treatment is very complex, and requires a wide surgical knowledge and surgical skills supported by the material and the equipment. Aim. To analyze the results of vitreoretinal surgery on 647 patients with severe penetrating eye injuries in the period from 1991 to Methods. The study included a retrospective analysis of the treatment of 647 injuries, out of which 500 were penetrating, and 147 were severe contusion injuries. Attention was payed to the penetrating injuries with intraocular foreign body (IOFB), to the number of the performed pars plana vitrectomies (VPP), to the number of the extirpated foreign bodies, as well as to the number of the conventional retinal ablation surgeries. Also significant proved the consequences of contusion injuries, and the method of their complete surgical management the surgery combined with the implantation of intraocular lens, as well as their functional results. Results. Inside the said period, 558 VPPs were performed, conventional retinal ablation surgeries, and 29 combined anterior/posterior segment surgeries. VPP was applied in 286 (51.3%) of the cases with penetrating injuries with IOFB, and in 58 (10.4%) of the cases with contusion injuries. VPP in one eye was applied in 464 (83%) of the cases, in both eyes in 65 (11.8%) of the cases, and in a single eye in 29 (5.2%) of the cases. Following VPP, silicone oil tamponade was done in 352 (63%) of the cases, air tamponade in 123 (22%) of the cases, and Ringer-BSS tamponade in 83 (15%) of the cases. Laser photocoagulation (LFC) was performed in 484 (87%) of the cases, cryocoagulation in 45 (8%), while neither of them was done in 29 (5%) of the cases. In all of the cases of the conventional retinal ablation (n = ), a placement of a serclage was applied and exocryocoagulation was performed, while in the 52 cases a placement of a scleral flap was applied. Combined surgery lensectomy, VPP, and an anterior chamber intraocular lens (AC IOL), was applied in 16 of the cases, and phacoemulsification, VPP and a posterior chamber intraocular lens (PC IOL) in 13 of the cases. Conclusion. Vitrectomy was the most frequently applied surgery in solving the complex eye injuries. The eye injuries treated in our department were with the IOFB, and the retinal ablation. The IOFBs in our patients were almost completely extirpated. The applied combined anterior/posterior segment surgeries had the potential to safely and successfully condense those separate procedures in one surgery. A relatively high incidence of endophthalmitis was recorded in the injuries treated in our department. K e y w o r d s : eye injuries; eye foreign bodies; ophtalmologic surgical procedures; visual acuity; treatment outcome. Correspondence to: Miroslav Vukosavljević, Vojnomedicinska akademija, Klinika za očne bolesti, Crnotravska 17, Beograd, Srbija i Crna Gora, Tel: