INSTITUT ZA RATARSTVO I POVRTARSTVO NOVI SAD B I L T E N

UDK 633 ISSN 2217-7205 INSTITUT ZA RATARSTVO I POVRTARSTVO NOVI SAD B I L T E N za alternativne biljne vrste Vol. 43, No. 84, 2011 Novi Sad

UDK 633 ISSN 2217-7205 INSTITUT ZA RATARSTVO I POVRTARSTVO NOVI SAD B I L T E N za alternativne biljne vrste Vol. 43, No. 84, 2011 Novi Sad

IZDAVAČ PUBLISHER INSTITUT ZA RATARSTVO I POVRTARSTVO, NOVI SAD, Maksima Gorkog 30 Bilten za hmelj i sirak (ISSN 0350-333X) 1969-1981. Bilten za hmelj, sirak i lekovito bilje (ISSN 0351-9430) 1982-2009. Bilten za alternativne biljne vrste (ISSN 2217-7205) 2010- BILTEN ZA ALTERNATIVNE BILJNE VRSTE dr Dušan Adamović, Novi Sad prof. dr Jan Kišgeci, Novi Sad Redakcioni odbor Editorial Board prof. dr Franc Bavec, Maribor prof. dr László Radics, Budapest Urednik Editor: dr Dušan Adamović N E F press o prof. dr Milan Martinov, Novi Sad v L i J T S O a N d dr Jan Sabo, Novi Sad Štampa Print prof. dr Janoš Berenji, Novi Sad Štamparija FELJTON NOVI SAD, Stražilovska 17 Tel: 021/6622-867 Tiraž Circulation: 300 primeraka copies dr Jeff Dahlberg, Parlier prof. dr Joachim Müller, Stuttgart dr Vladimir Sikora, Novi Sad CIP- Каталогизација у публикацији Библиотека Матице српске, Нови Сад 633 BILTEN za alternativne biljne vrste / urednik Dušan Adamović. - Vol. 42, no. 83 (2010)-. - Novi Sad : Institut za ratarstvo i povrtarstvo, [2011]-. - 24 cm Godišnje. - Rezimei na eng. jeziku.- Je nastavak: Bilten za hmelj, sirak i lekovito bilje = ISSN 0351-9430 ISSN 2217-7205 COBISS.SR-ID 267331079

Bilten za alternativne biljne vrste, Vol. 43, No. 84, 2011 SADRŽAJ Radojičić, N.: Proizvodnja duvana organizacioni i ekonomski aspekti...1 Sikora, V., Berenji, J., Latković, Dragana: Interakcija genotipa i spoljne sredine i stabilnost randmana metlice sirka metlaša [Sorghum bicolor (L.) Moench]...25 Sikora, V., Berenji, J., Latković, Dragana, Đukić, V.: Deformisane metlice sirka metlaša [Sorghum bicolor (L.) Moench] u zavisnosti od veličine vegetacionog prostora biljaka...35 Adamović, S.D.: Variranje prinosa cvasti i sadržaja ukupnih karotenoida u zavisnosti od vremena berbe u postrnoj organskoj proizvodnji nevena...43 Uputstvo autorima...48

Bilten za alternativne biljne vrste, Vol. 43, No. 84, 2011 CONTENTS Radojičić, N.: Production of tobacco organizational and economical aspects...1 Sikora, V., Berenji, J., Latković, Dragana: Genotype by environment interaction and stability of broomcorn [Sorghum bicolor (L.) Moench] panicle utilization...25 Sikora, V., Berenji, J., Latković, Dragana, Đukić, V.: Defective broomcorn [Sorghum bicolor (L.) Moench] panicle in relation to vegetative space per plant...35 Adamović, S.D.: Variation of inflorescence yield and total carotenoid content as related to harvest date of the stubble organic production of pot marigold...43 Instructions to authors...48

Radojičić, N. (2011): Proizvodnja duvana organizacioni i ekonomski aspekti. Bilten za alternativne biljne vrste, Vol. 43, No. 84, 1-24. Originalni rad PROIZVODNJA DUVANA ORGANIZACIONI I EKONOMSKI ASPEKTI Radojičić, N. * IZVOD U radu je dat kratak pregled proizvodnog procesa duvana počev od izbora sorte, proizvodnje rasada, pripreme zemljišta, đubrenja, nege useva, berbe, sušenja i skladištenja. Takođe, dat je pregled površina i prinosa i urađena je analiza proizvodnje duvana u desetogodišnjem periodu u Republici Srbiji. Na jednom imanju na površini 13,3 ha u trogodišnjem periodu detaljno je analizirana proizvodnja duvana. Ostvareni prinos na gazdinstvu je u sve tri posmatrane godine bio iznad prosečnog prinosa duvana tipa Virdžinija u Srbiji. Diskutovana je ostvarena vrednost proizvodnje, troškovi proizvodnje, kao i finansijski rezultat. U sve tri godine gazdinstvo je ostvarilo dobit u proizvodnji duvana. Ključne reči: duvan, proizvodnja, organizacija, ekonomika UVOD Nicotiana tabacum duvan, je jednogodišnja zeljasta biljka, ima veliki socijalni i ekonomski značaj. Od njenog pronalaska od strane evropskih naroda pa do danas prešla je veoma zanimljiv i po mnogo čemu jedinstven put od mistifikacije i nepoznavanja, preko obožavanja i popularizacije, pa sve do omasovljavanja njene proizvodnje, do njenog zabranjivanja, krijumčarenja i kontradiktornih studija o njenoj štetnosti. Najpouzdanija saznanja koja su usvojili genetičari i istoričari jeste da su se sa duvanom prvi upoznali moreplovci iz sastava flote Kristofera Kolumba koji su 1492. godine tražeći kraći put za Indiju otkrili novi kontinent - Ameriku. Na početku su ih plašili ti ljudi što su dimili poput odžaka, uvek su bili na oprezu u njihovom prisustvu očekujući da ovo vatreno oružje započne paljbu. Od evropskih doseljenika Španci su prvi počeli gajiti duvan ali njegova masovna proizvodnja počinje tek sredinom XVII veka i naseljavanjem sve većeg broja evropljana u severni deo Južne i južni deo Severne Amerike. Ubrzo dolazi do definisanja ukusa i do diferenciranja duvana. Duvan koji su gajili urođenici (Nicotiana rustica) bio je suviše jak i oštrog ukusa dok je duvan španskih doseljenika (Nicotiana tabacum) bio dosta blaži i ukusniji pa je i tražnja za njim počela da raste na uštrb ovog prvog. Rastom prozvodnje i tražnje za duvanom tržište je postalo sve zahtevnije što se tiče kako količina, tako i kvaliteta osušenog duvana. Da bi se odgovorilo na te zahteve započeta je praksa * Dipl. inž. Nebojša Radojičić, Copex DOO, Novi Sad 1

Radojičić, N. (2011): Proizvodnja duvana organizacioni i ekonomski aspekti. Bilten za alternativne biljne vrste, Vol. 43, No. 84, 1-24. sušenja duvana na vatri čime se poboljšao kvalitet i omogućilo brže sušenje. Igrom slučaja, kako to obično i biva, jedan mladi rob zadužen za sušenje duvana je prvo zapustio vatru a onda, da bi prikrio grešku, dodao je veću količinu uglja čime se vatra naglo rasplamsala. Na ovaj način osušen duvan imao je zlatno žutu boju i još lepšu aromu te je na tržištu i postigao mnogo veću cenu. Ova tehnika sušenja je brzo preovladala i doprinela da duvan umnogome počinje ličiti na onaj kakvog ga mi danas poznajemo (Kabrera, 1993; Lapique, 1994). Nakon razvoja fabrikacije i diverzifikovane upotrebe duvana i proizvoda od duvana počinju da se definišu i namene tj. do selekcije duvana sa određenim karakteristikama među kojima su najpoznatiji duvan za lulu, cigarni, cigaretni i duvan za ušmrkavanje. Kod nas se gaje sledeći tipovi duvana: orijentalni, poluorijentalni, virdžinijski i berlejski duvani. Svaki od njih ima svoju namenu u cigareti i zastupljen je u određenom procentu u njoj. Značaj virdžinijskih duvana za fabrikaciju cigareta ogleda se u njihovoj voluminoznosti, sagorljivosti, učešću rebra u strukturi lista (oko 25 %), a pre svega u njihovom ukusu što ih čini nezamenljivom sirovinom u proizvodnji cigareta. Što se tiče ekonomskog značaja dovoljno je samo pomenuti da od proizvodnje duvana u Srbiji živi oko 15.000 porodica. Ako bi uzeli u obzir sezonsku radnu snagu, zaposlene u prerađivačkoj industriji, zaposlene u uslužnim delatnostima, proizvođače i dobavljače potrebnog repromaterijala ovaj broj bi se višestruko uvećao. Moglo bi se reći da proizvodnja duvana ima veliki socijalni značaj. Njome se uglavnom bave socijalno ugrožene kategorije stanovništva, a razlog tome je radno intenzivan karakter ove proizvodnje. Ovo se ne bi moglo reći i za proizvodnju virdžinijskih duvana. Nju karakterišu značajna investiciona ulaganja, naročito u opremu, što bez kreditne podrške nije moguće ostvariti. S obzirom da je duvan osnovna sirovina za proizvodnju cigareta, i da akciza koju država ubira od prodaje cigareta čini značajnu stavku budžetskog priliva, za očekivati bi bilo da se o proizvodnji duvana vodi posebna briga na nivou države. To međutim nije slučaj. Na tržištu duvana vlada haos, premije se neredovno isplaćuju, smanjuju i ukidaju, liberalizuje se uvoz duvana lošijeg kvaliteta i po damping cenama, kvalitet cigareta je promenljiv sa tendencijom pogoršanja. Osim toga, različitim političkim pritiscima fabrike cigareta ostvarene ekstra profite neoporezovane iznose iz države a ta bi se sredstva mogla usmeriti u unapređenje proizvodnje duvana i dr. Sve to negativno utiče na stabilnost u poslovanju kao i na obim novih investicija u ovu proizvodnu delatnost. Cilj konkretnog ispitivanja je da se prikaže organizacija i ekonomika proizvodnje duvana na jednom poljoprivrednom gazdinstvu u vremenskom periodu od tri godine (2006 2008.). U radu je prikazana tehnologija proizvodnje duvana, kao i odstupanja od optimalne koja su na konkretnom gazdinstvu prisutna, te je izvršena i analiza finansijskog rezultata u istom periodu. IZVORI PODATAKA I METOD RADA Glavni izvor podataka koji su korišćeni u ovom radu je dokumentacija Copex DOO za proizvodnju i trgovinu Novi Sad o ukupnoj proizvodnji duvana na nivou preduzeća, kao i dokumentacija koja se odnosi na jednog proizvođača iz Vojvodine, a obuhvata tri prethodne godine. U radu se koristi deskriptivni metod, kao i neki statistički metodi (aritmetička sredina, koeficijent varijacije, stopa promene i indeksi). 2

Radojičić, N. (2011): Proizvodnja duvana organizacioni i ekonomski aspekti. Bilten za alternativne biljne vrste, Vol. 43, No. 84, 1-24. REZULTATI ISPITIVANJA Osnovni podaci o ispitivanom gazdinstvu Posmatrano poljoprivredno gazdinstvo raspolaže sa dve parcele oranica ukupne površine 22,87 ha. Veća parcela je površine 13,34 ha na kojoj je gazdinstvo u trogodišnjem periodu sadilo duvan, dok su na manjoj parceli površine 9,53 ha u posmatranom periodu sejani pšenica i kukuruz naizmenično. Posle svake treće godine duvan sa veće parcele prelazi na manju, kojom se prilikom uzima u zakup i njoj susedna parcela površine od 4,83 ha, te se one objedinjuju radi proizvodnje duvana a pšenica i kukuruz prelaze na veću parcelu. Pored ratarske proizvodnje na gazdinstvu postoje i objekti namenjeni za tov svinja ali se oni koriste u veoma malom obimu i to isključivo za proizvodnju mesa za potrebe domaćinstva. Od mehanizacije gazdinstvo raspolaže jednim traktorom IMT 539 snage 25 KW, traktorskom prikolicom i setvospremačem. Sva mehanizacija je stara, nepouzdana i nedovoljna za potreban obim proizvodnje tako da je gazdinstvo primorano da koristi mašinske usluge lokalne zadruge i pojedinaca. Gazdinstvo raspolaže i sa tri sušare za duvan sa po 78 ramova. One su dobijene na otplatu sa rokom od 5 godina od organizatora proizvodnje. Dve sušare su otplaćene i nalaze se u vlasništvu gazdinstva dok je za treću, nakon posmatranog perioda, gazdinstvo dužno da otplati još jednu godišnju ratu. Proizvedeni kukuruz i pšenicu gazdinstvo prodaje lokalnoj zadruzi, što kompenzira za izvršene mašinske usluge. Prihod od proizvodnje duvana kao i premija koja se po tom osnovu stiče, nakon podmirenja ostalih troškova proizvodnje, ostaje na gazdinstvu. Proizvodnju duvana gazdinstvo obavlja u kooperaciji sa Copex DOO iz Novog Sada, firmom registrovanom za obavljanje ove delatnosti, sa kojom gazdinstvo ima potpisana dva ugovora, jedan dugoročni ugovor o zajedničkoj proizvodnji duvana i iznajmljivanju sušara, i drugi godišnji ugovor o zajedničkoj proizvodnji koji se obnavlja svake godine. Ovim godišnjim ugovorom gazdinstvo ima obezbeđene stručno konsultantske savete i uputstva, sav potreban repromaterijal kao i avansna novčana sredstva za podmirenje raznih tekućih obaveza, a sa svoje strane dužno je da Copex -u preda sav proizvedeni duvan po cenama važećim na tržištu u trenutku isporuke duvana. Ovim ugovorom gazdinstvo stiče sigurnost u proizvodnji i realizaciji celokupne svoje proizvodnje. Organizator proizvodnje preuzima duvan u skladištu gazdinstva. Što se tiče radne snage svih pet članova ovog porodičnog gazdinstva su punoletni i već duži niz godina se uspešno bave proizvodnjom duvana tako da poznaju sve faze u proizvodnji ove kulture. Za obavljanje pojedinih radnih operacija kao što su sadnja rasada, berba, klasiranje i pakovanje duvana i sl. javlja se potreba za većom količinom ljudskog rada, pa je gazdinstvo primorano da angažuje sezonsku radnu snagu. Prirodni uslovi uglavnom pogoduju proizvodnji virdžinijskih duvana pogotovo ako postoje uslovi za povremeno navodnjavanje. Za proizvodnju u suvom ratarenju nedovoljna je ukupna količina padavina, a nepovoljan je i raspored padavina naročito u periodu jun avgust. Pedološke karakteristike su takođe zadovoljavajuće iako je prisutan veći procenat humusa, čak i preko 2,5 %, ali korišćena sorta, Heveši 9, i u ovim uslovima ostvaruje sasvim dobre rezultate. 3

Radojičić, N. (2011): Proizvodnja duvana organizacioni i ekonomski aspekti. Bilten za alternativne biljne vrste, Vol. 43, No. 84, 1-24. Površine, prinosi i proizvodnja Virdžinije i Berleja u Srbiji Tab. 1 Površine, prinosi i obim proizvodnje Virdžinije i Berleja u Srbiji Tab. 1 Area, yield and scope of Virginia and Burley tobacco production in Serbia Virdžinija / Virginia Berlej / Burley Godina / Year Površina Area (ha) Prinos Yield (kg/ha) Proizvodnja Production (t) Površina Area (ha) Prinos Yield (kg/ha) Proizvodnja Production (t) 1998. 1.453 1.540 2.237 2.982 1.642 4.897 1999. 1.799 1.511 2.719 3.391 1.501 5.089 2000. 2.698 1.044 2.817 3.574 1.196 4.273 2001. 3.083 1.293 3.985 4.024 1.476 5.939 2002. 3.572 1.793 6.405 2.743 1.596 4.305 2003. 2.229 1.386 3.090 1.208 1.349 1.630 2004. 2.398 1.605 3.850 1.533 1.350 2.070 2005. 2.800 1.597 4.471 1.665 1.204 2.005 2006. 3.319 1.689 5.606 1.334 1.408 1.878 2007. 3.987 1.712 6.826 1.261 1.333 1.681 2008. 3.870 1.797 6.954 1.126 1.408 1.585 Prosečna vrednost Average value Prosečna god. stopa promene Average annual change rate (%) Koeficijent varijacije Coefficient of variation (%) 2.837 1.542 4.451 2.258 1.406 3.213 7,66 2,79 10,66-12,05-1,20-13,10 29,09 14,80 38,95 48,51 10,12 52,21 Za razliku od Berleja proizvodnja Virdžinije je kapitalno intenzivna proizvodnja, tj. zahteva velika investiciona sredstva a to je razlog manjeg variranja površina pod ovim tipom duvana (Tab. 1). Naime, kada se kupi sva potrebna oprema neracionalno je ne koristiti je i u lošijim godinama. Što se tiče visine prinosa, njihova direktna povezanost kako sa troškovima zarada za berbu, tako i sa cenama energenata za sušenje (samo kod Virdžinije) uočljiva je i u ovom pregledu. U godinama kada je dolazilo do rasta troškova rada ili do naglih skokova cene energenata, dolazilo je i do pada prinosa tj. značajne količine duvana bi ostale neobrane. Prinosi Virdžinije, u posmatranom periodu, variraju u intervalu od 1.044 do 1.797 kg/ha. 4

Radojičić, N. (2011): Proizvodnja duvana organizacioni i ekonomski aspekti. Bilten za alternativne biljne vrste, Vol. 43, No. 84, 1-24. Na visinu prinosa, zasejane površine i obim proizvodnje Berleja cene energenata nemaju uticaja, zbog načina njegovog sušenja. Rast cene rada kao i značajna kolebanja na tržištu Berleja, uticali su na oscilacije u zasejanim površinama, prinosima i obimu proizvodnje ovoga tipa duvana. Najznačajnije varijacije su prisutne u proizvodnji Berleja koja je u posmatranom periodu značajno opadala krećući se u intervalu od 5.939 do 1.585 t. Organizacija proizvodnje duvana Proizvodnja rasada Prozvodnja rasada je važan preduslov daljeg toka proizvodnje kao i kvaliteta i visine prinosa duvana. Bitni aspekti u proizvodnji rasada su njegova količina, kvalitet kao i blagovremenost prispevanja rasada u fazu kada je najpogodnije vršiti njegovu sadnju u otvorenom polju. Rasadi se mogu proizvoditi: -u polutoplim lejama pod polietilenskom folijom -u kontejnerima sa podlogom (regalni ili plutajući). Ovaj poslednji način je najrasprostranjeniji. Sl. 1 Proizvodnja rasada duvana u plutajućim kontejnerima Fig. 1 Tobacco seedlings production in floating containers Na ispitivanom gazdinstvu se rasadi gaje u stiroporskim kontejnerima koji plutaju u bazenima sa vodom u kojoj su rastvorene hranljive materije (Sl. 1 i 2). Zbog delovanja mnogobrojnih patogena kao i naglih temperaturnih promena bazeni sa plivajućim rasadom su smešteni u plastenike. Plastenici su sačinjeni od metalnih cevi sa više vrsta polietilenskih folija koje imaju različite namene, dok je sama konstrukcija bazena najčešće izrađena od dasaka, greda, građevinskih blokova ili nekog drugog pogodnog a jeftinog materijala preko kojeg se umota folija. Kod ovog načina proizvodnje rasada treba posebnu pažnju obratiti na kvalitet vode tj. na njen hemijski sastav, kao i na ph vrednost, jer se na ovaj način ostvaruju značajne uštede u sredstvima koja bi bila neophodna da se voda dovede u željeno stanje pogodno za razvoj biljaka. 5

Radojičić, N. (2011): Proizvodnja duvana organizacioni i ekonomski aspekti. Bilten za alternativne biljne vrste, Vol. 43, No. 84, 1-24. Setva duvana vrši se u stiroporske kontejnere koji se prethodno ispune supstratom a potom se vrši usejavanje piliranog semena pomoću posebno konstruisanih sejalica. Kada rasad duvana dostigne veličinu od 5 cm od nivoa zemlje do temenog pupoljka, vrši se šišanje lista. Ovo se ponavlja još 2 3 puta sa razmakom od 5 7 dana. Treba voditi računa da ošišani delovi lista ne padaju po rasadu jer mogu poslužiti kao podloga za razvoj bolesti. Šišanjem se postiže čvršći i ujednačeniji sadni materijal, što je važno zbog njegovog daljeg uzgoja na njivi tj. zbog istovremenog odvijanja pojedinih radnih operacija. Pre nego što se pristupi sadnji u polje vrši se kaljenje rasada čime se biljčice osposobljavaju za nastavak rasta i razvoja u nekontrolisanim uslovima. Otvaranjem plastenika i postepenim provetravanjem biljčice se prilagođavaju uslovima spoljašnje sredine, a izmenom vazduha u plasteniku se smanjuju i mogućnosti pojave zelenih algi. Što se tiče zaštite rasada najčešće bolesti su: plamenjača, crna trulež žila, mozaik duvana i sl. Od štetočina najprisutnije su: trips, lisne vaši, puževi i sl., a od korova najzastupljenije su zelene alge. Sl. 2 Kontejner sa rasadom Fig. 2 Container with seedlings Izbor sorti Odabir tipa i sorte duvana treba izvršiti u skladu sa odgovarajućim klimatskim i zemljišnim uslovima kao i zahtevima tržišta. Od posebnog značaja su zemljišni uslovi jer svaki tip duvana ima posebne zahteve prema pedološkim karakteristikama. Kada je reč o virdžinijskim duvanima oni traže posnija (najviše do 1,5 % humusa), laka, prozračna i topla, peskovito ilovasta i ilovasto peskovita, srednje kisela (ph 5,5 6,5) zemljišta (Popović, 2000). Sa novijim sortama praksa daje zadovoljavajuće rezultate proizvodnje i na 2,5 % humusa (Kozumplik, Boić, 2003). Za uzgoj krupnolisnog duvana tipa Virdžinija u Srbiji, moguće je koristiti samo one sorte koje su upisane u Registar sorti poljoprivrednog bilja, koji vodi Odeljenje za priznavanje i zaštitu sorti poljoprivrednog bilja, pri Ministarstvu za poljoprivredu, šumarstvo i vodoprivredu Republike Srbije. 6

Radojičić, N. (2011): Proizvodnja duvana organizacioni i ekonomski aspekti. Bilten za alternativne biljne vrste, Vol. 43, No. 84, 1-24. Na listi sorata virdžinijskih duvana nalazi se 13 registrovanih sorti, od čega 3 domaće, a ima i nekoliko sorti u ogledima odnosno u procesu priznavanja. Kod nas su najzastupljenije mađarske sorte Heveši 9 i Heveši 19, zatim američka sorta NC 55, brazilska sorta PVH 19 i neke hrvatske sorte. Procesu priznavanja prethode trogodišnji ogledi na dva do tri lokaliteta, a nova sorta da bi bila priznata mora da pokaže bolju otpornost, veći prinos i bolji kvalitet od kontrolne sorte (Dražić. 1995). Na ispitivanom gazdinstvu je u posmatranom periodu korišćena mađarska sorta Heveši 9 koja daje solidne prinose, dobro je otporna na bolesti i ima zadovoljavajući kvalitet duvana sa prihvatljivim pušačkim osobinama, i što je za proizvođača duvana najvažnije dobro se fiksira boja u procesu sušenja duvana, sa veoma retkim pojavama zelenčavosti kod tehnički zrelih listova duvana. Ova sorta dobro podnosi i zemljišta sa većim sadržajem humusa što je slučaj i na parceli ispitivanog gazdinstva (2,4 % humusa). Mesto duvana u plodoredu Duvan relativno dobro podnosi monokulturu ali ovaj oblik gajenja ipak nije preporučljiv. Brojni su razlozi zbog kojih duvan treba uvrstiti u plodosmenu.to prevashodno zbog povećane mogućnosti pojave bolesti, štetočina i korova a ne treba zanemariti ni negativan uticaj na strukturu i iscrpljivanje plodnosti zemljišta. Veliki broj povrtarskih kultura kao što su: paradajz, paprika, krastavac, krompir i sl. napadaju iste bolesti i štetočine kao i duvan. Tu su posebno značajne viroze, koje u pojedinim godinama stvaraju velike probleme u proizvodnji duvana. Navedene kulture je zbog pomenutog neophodno izbegavati kao preduseve duvanu. Poželjan predusev bila bi strna žita jer pored toga što imaju različite bolesti i štetočine od duvanskih, ona su i dobar regulator broja korovskih biljaka. Strna žita kao predusev, zahvaljujući setvi u gustom sklopu, ostavljaju velike količine organskih ostataka a pogoduje i njihovo rano odnošenje sa njive. Loš predusev su i kulture koje se znatno đubre organskim i mineralnim đubrivima, kao što je šećerna repa. Pored nabrojanih useva virdžinijski duvan ne treba gajiti ni posle leguminoza koje u zemljištu ostavljaju velike količine azota koje negativno utiču na sazrevanje duvana što se odražava i na kvalitet lista (Hawks, Collins, 1994). Ispitivano gazdinstvo je u posmatrane tri godine gajilo duvan na istoj parceli što je u literaturi i gornja dozvoljena granica za njegovo gajenje u monokulturi uz obavezne mere propisnog uklanjanja žetvenih ostataka sa njive. Gazdinstvo je postiglo i dogovor sa vlasnicima susednih parcela da se na tim njivama ne gaji povrće kako bi se smanjio rizik od viroza. Osnovna obrada i predsetvena priprema Osnovna obrada zemljišta je od primarnog značaja za uspešnu proizvodnju i visok prinos kao i kvalitet duvana. Cilj obrade je stvaranje sitnomrvičaste strukture zemljišta, povoljnog vodno vazdušnog i toplotnog režima, kao i uništavanje korova. Preporučuje se jesenje duboko oranje radi boljeg izmrzavanja i većeg nakupljanja atmosferskih padavina. Prolećno oranje se vrši samo u planinskim regionima na erozivnim i strmim parcelama (Popović, 2000). Ako su predusev duvanu bila strna žita neophodno je neposredno posle žetve plitkim oranjem izvršiti zaoravanje strništa, a potom se pristupa dubokom oranju. U proleće, uzorano zemljište se priprema setvospremačem. Najbolji rezultati se dobijaju ako se poslednji prohod obavi 3 5 dana pre sadnje (Jovanović, 2001). 7

Radojičić, N. (2011): Proizvodnja duvana organizacioni i ekonomski aspekti. Bilten za alternativne biljne vrste, Vol. 43, No. 84, 1-24. Posmatrano gazdinstvo se umnogome pridržava svih mera ali sa povremenim odstupanjima od optimalnih agrotehničkih rokova, što je i razumljivo s obzirom da se za najveći broj radnih operacija mehanizacijom koristi uslugama drugih. Đubrenje Posebnu pažnju treba obratiti na đubrenje duvana jer ono u mnogome definiše visinu i kvalitet prinosa, s obzirom da je duvan biljka koja iznosi značajne količine hranljivih elemenata iz zemljišta. Uz prosečan prinos (oko 1.600 kg/ha) Virdžinija iz zemljišta iznese do 70 kg azota, oko 10 kg fosfora i oko 140 kg kalijuma (Jovanović, 2001). Pored navedenih makroelemenata, virdžinijski duvani iznose i značajan broj mikroelemenata (bor, mangan, gvožđe, cink, molibden, bakar) ali u manjim količinama. Za đubrenje je važno poznavati dinamiku potreba biljaka za pojedinim elementima kao i potrebnim količinama. Osnovno đubrenje treba vršiti u proleće prilikom pripreme zemljišta i to po mogućnosti u planirane redove. Prihrana azotom (KAN) se vrši u toku prvog ili drugog okopavanja duvana (do treće sedmice od rasađivanja). Prema preporukama, putem đubrenja treba uneti sledeće količine čistih hraniva: azot = 40 50 kg/ha, fosfor = 70 80 kg/ha i kalijum = 120 140 kg/ha (Jovanović, 2001). Đubrenje stajnjakom i drugim organskim đubrivima u proizvodnji virdžinijskih duvana treba izbegavati. Posmatrano gazdinstvo uz stručnu pomoć organizatora proizvodnje svake godine vrši uzorkovanje i analizu zemljišta na parcelama namenjenim proizvodnji duvana. U skladu sa rezultatima analize stručno osoblje organizatora proizvodnje daje preporuke što se tiče vrste i količine potrebnog đubriva, a brine se i o blagovremenom dostavljanju istog. U posmatranom periodu gazdinstvo je vršilo đubrenje samo prilikom pripreme zemljišta i to njegovu inkorporaciju u planirane redove. Operacija unošenja đubriva za gazdinstvo obavljana je mehanizacijom seoske zadruge sa kojom gazdinstvo ima dugogodišnju saradnju. Rasađivanje Vegetacioni period, zavisno od sorte Virdžinije (ranostasne kasnostasne) traje od 150 180 dana (duvan se može brati sve do prvog mraza). Optimalno vreme za rasađivanje duvana razlikuje se po pojedinim proizvodnim regionima, a zavisi i od nadmorske visine. Zbog dužine vegetacionog perioda potrebno je što pre obaviti sadnju u proleće kada prestane opasnost od kasnih mrazeva. Za naše uslove ovaj period bi bio u prve dve dekade maja (Popović, 2000). Ranije rasađen duvan koristi prednosti dužeg perioda vegetacije, bolje se primaju i ukorenjavaju rasađene biljke, bolje koriste mere đubrenja, veća je vlažnost zemljišta, brže i lakše sazreva. Duvan dospeva za sušenje u toplijem periodu godine što dovodi do uštede u energentima, produženo je branje što utiče na visinu prinosa. Rasađivanju duvana se pristupa u ranim jutar-njim satima ili u kasnim poslepodnevnim tako da se izbegne podnevna žega što će znatno uticati na primanje rasađenih biljaka. Količinu rasadnog materijala treba prilagoditi površini koja se sadi tako da ne ostane mnogo neiskorišćenog rasada jer on je kasnije neupotrebljiv. Višak rasada kao i rasad lošeg kvaliteta treba odneti dalje od njive i uništiti. Neposredni izvršioci tokom procesa rasađivanja duvana kao i tokom svih ostalih poslova vezanih za proizvodnju duvana ne smeju pristupati sa cigaretama ili drugim duvanskim proizvodima zbog širenja virusa. 8

Radojičić, N. (2011): Proizvodnja duvana organizacioni i ekonomski aspekti. Bilten za alternativne biljne vrste, Vol. 43, No. 84, 1-24. Razmak sadnje kako između, tako i u redovima obezbeđuje vegetacioni prostor neophodan za nesmetani rast i razvoj svake biljke ali i maksimalno iskorišćenje zemljišnog prostora tj. maksimalan broj biljaka po jedinici površine. Gušći sklop biljaka dovodi do većeg prinosa tj. većeg broja listova ali na uštrb kvaliteta i sa mnogo većim troškovima repromaterijala, rada, energije i sl. U našim uslovima koristi se u neposrednoj proizvodnji međuredni razmak od 80 100 sm, dok je razmak u redu 60 70 cm tj. sklop ispod 22.000 biljaka po hektaru. Rasađivanje duvana se na posmatranom gazdinstvu odvija u skladu sa svim datim preporukama a zbog dostupnosti radne snage poštuju se optimalni agrotehnički rokovi. U sve tri posmatrane godine gazdinstvo je sadilo duvan na 50 cm razmaka u redu, dok je međuredni razmak iznosio 80 cm što je obezbeđivalo sklop od 24.000 biljaka po hektaru (Sl. 3). Zbog dobrog primanja rasada podsađivanje nije bilo potrebno. Sl. 3 Rasađen duvan u polju Fig. 3 Transplanted tobacco in the field Nega Međuredna obrada se sprovodi u cilju suzbijanja korova, razbijanja pokorice, rahljenja zemljišta te stvaranja povoljnog vodno vazdušnog režima zemljišta. Izvodi se na dubini od 10 cm i to prvi put 7 10 dana nakon sadnje a svaki naredni kada se za to ukaže potreba. Posmatrano gazdinstvo vrši dva međuredna kultiviranja a pošto koristi usluge drugih, agrotehnički rokovi nisu uvek optimalni. Prihranom se unosi dodatna količina hraniva neophodna za bolji rast biljaka. Oprečna su mišljenja o neophodnosti izvođenja ove operacije a to zavisi od stanja useva kao i od količine đubriva unetog osnovnim đubrenjem. Uvek je prisutna opasnost da se unese višak đubriva, a naročito azota koji produžuje vegetacioni period i smanjuje kvalitet osušenog lista. Zbog visokog sadržaja humusnih materija, te zbog pojačanog đubrenja u ranijem periodu na posmatranom gazdinstvu se ne vrši prihrana. Navodnjavanje je mera bez koje se ne može zamisliti 9

Radojičić, N. (2011): Proizvodnja duvana organizacioni i ekonomski aspekti. Bilten za alternativne biljne vrste, Vol. 43, No. 84, 1-24. savremena - intenzivna poljoprivredna proizvodnja, a naročito kada se gajenje duvana odvija u aridnim regionima. Ova mera je kod nas veoma malo zastupljena (svega 1 2 % površina). Ova činjenica nas značajno udaljava od visine prinosa koji se postižu u svetu (i do 4.000 kg po hektaru) (Poslovna zajednica za industrijsko bilje, 2007). Ispitivano gazdinstvo proizvodi duvan u suvom ratarenju jer nije u mogućnosti da navodnjava useve, kako zbog lokalnih uslova, tako i zbog nedostatka ekonomskog interesa za povećanjem prinosa. Zaštita duvana u rasadima i na njivi od bolesti i štetočina vrši se po potrebi. Monitoring parcela vrši stručno terensko osoblje organizatora proizvodnje. Ono daje preporuke vezane za izbor preparata, doziranje i ostala uputstva vezana za pravovremenost i najbolji način upotrebe preparata. Pored navedenog, pomenuto osoblje omogućuje pravovremenost nabavke preparata kao i kontrolu samih izvršilaca tretiranja. Zalamanje cvasti (Sl. 4) i suzbijanje zaperaka je veoma važna mera nege i značajno utiče na povećanje prinosa duvana. Nakon bujnog porasta stabljike i listova nastupa faza butonizacije kada dolazi do formiranja cvasti iz koje se oprašivanjem razvijaju čaure sa semenom. Razvojem cvasti velika količina asimilata odlazi ka njoj na račun listova koji postaju tanji i manje sadržajni tj. lošijeg kvaliteta. Isto važi i za zaperke koji se formiraju kao odbrambena mera biljke na branje listova i zalamanje cvasti. Masa zaperaka često nadmašuje masu stabla i lišća, što ukazuje na to da oni troše veliku količinu hranljivih materija. Zalamanjem cvasti i suzbijanjem zaperaka sprečava se gubitak hranljivih materija te se stvara i mogućnost povećanja prinosa za 20 30 %. Suzbijanje zaperaka se može vršiti ručno ili hemijskim putem. Na posmatranom gazdinstvu zaperci se uklanjaju primenom preparata Royal MH 30. To je sistemično sredstvo koje sprečava deobu ćelija tj. zaustavlja rast mlađih a usporava rast starijih zaperaka. Sl. 4 Cvast duvana Fig. 4 Tobacco inflorescence 10

Radojičić, N. (2011): Proizvodnja duvana organizacioni i ekonomski aspekti. Bilten za alternativne biljne vrste, Vol. 43, No. 84, 1-24. Po završetku berbe duvana gazdinstvo vrši uklanjanje žetvenih ostataka sa njive. Ogoljene stabljike duvana kao i preostalo neupotrebljivo lišće se nakon prvih mrazeva ručno odstranjuju, tovare u prikolice i odvoze na mesto pogodno za njihovo uništavanje (paljenjem). Uklanjanje žetvenih ostataka je od velike važnosti na parcelama na kojima se duvan gaji u monokulturi, čime se suzbijaju bolesti i štetočine. S obzirom da se na posmatranom gazdinstvu duvan gaji u monokulturi ova mera je neizostavna te se prema njoj tako i ophode. Berba Posle bujnog porasta, listovi duvana sazrevaju od donjeg prema gornjem delu biljke. List se bere u fazi tehničke zrelosti a to se manifestuje tako što list postaje bleđi (sivo zelen do žuto zelen). Usled gubitka hlorofila, vrh i obod lista su opušteni i vise, a površina liske je valovita, list je manje sočan i lako se kida sa stabljike. Duvan se bere po insercijama tj. položaju lista na biljci (Sl. 5). Sl. 5 Insercije Fig. 5 Insertions Obično se ne bere više od 2 do 3 lista po branju. Podbir je insercija čije lišće ima najlošiji kvalitet a samim tim i najnižu cenu, pa ga proizvođači iz tih razloga retko beru. Međutim, postoje drugi značajniji razlozi za njegovo uklanjanje sa biljke a to su neposredni dodir sa zemljom što dovodi do napada patogena i češćeg oboljevanja biljaka kao i to da njegovo odsustvo olakšava provetravanje biljaka te se i na taj način smanjuje mogućnost obolevanja. Duvan se bere u ranim jutarnjim satima, po rosi, kada je lišće u turgoru te se lakše bere. Proces branja je potrebno dobro organizovati i raditi sa ljudima koji imaju iskustva u branju duvana (potrebno je vešto i brzo prepoznati tehnički zreo list). 11

Radojičić, N. (2011): Proizvodnja duvana organizacioni i ekonomski aspekti. Bilten za alternativne biljne vrste, Vol. 43, No. 84, 1-24. Ubrano lišće se slaže u specijalne metalne ramove (Sl. 6). Lišće u ramu treba da ima optimalnu zbijenost tako da ne zauzima suviše prostora i neracionalno povećava potrošnju energije za sušenje, a sa druge strane da ne bude ni suviše zbijeno tako da omogući strujanje toplog vazduha u sušari. Sl. 6 Obrani listovi u ramovima Fig. 6 Harvested tobacco leaves Sušenje duvana, sređivanje, pakovanje i čuvanje Obrani list duvana u sebi sadrži i do 80 % vode a još dugo vremena nakon branja u njemu se odvijaju fiziološki procesi. Paralelno sa gubljenjem vlage u listu se odvija i proces biohemijske razgradnje organske materije, a da bi se to ostvarilo potrebno je prisustvo vode. Sušenje duvana nije jednostavno oduzimanje vlage, već je to složena procedura koja se odvija u više strogo definisanih etapa koje se karakterišu razlikom u temperaturi, vlažnosti vazduha i dužini trajanja svake faze. Sušenje virdžinijskih duvana se vrši u specijalno konstruisanim sušarama pomoću kojih se mogu precizno kontrolisati uslovi (Sl. 7). Ispitivano gazdinstvo proces sušenja obavlja prema šemi koju je dobilo od Copex -a i to po sledećim fazama: Žućenje (štavljenje) je najosetljivija faza sušenja u kojoj dolazi do razgradnje složenih materija u najprostije molekulske forme. List se izlaže strujanju toplog vazduha temperature od 35 37 0 C i relativne vlažnosti vazduha od 75 do 90 %. Ovo su aerobni procesi te je potrebno duvan ventilirati. Ova faza traje duže od 60 časova, Fiksacija boje se vrši na kraju faze žućenja, kada list sadrži oko 70% vode te da bi se sprečili oksidacioni procesi pri kojima bi žuta boja lista prešla u braon, vrši se odstranjivanje dodatne količine vode tj. fiksacija žute boje. To se postiže podizanjem temeperature na 46 48 0 C i smanjivanjem relativne vlažnosti vazduha od 45 70%. Ova faza traje 35 45 časova, Isušivanje plojke lista i glavnog nerva gazdinstvo vrši na temperaturi od 51 63 0 C i relativne vlažnosti od 30 45 %. U ovim uslovima plojka se isušuje u trajanju od 14 časova. Isušivanje 12

Radojičić, N. (2011): Proizvodnja duvana organizacioni i ekonomski aspekti. Bilten za alternativne biljne vrste, Vol. 43, No. 84, 1-24. lisnog nerva je dosta složenije jer treba voditi računa da se pri njegovom sušenju ostatak lista ne presuši, pregori i raspe. Ovo se postiže sušenjem na temperaturi od 63 74 0 C i relativnoj vlažnosti vazduha od 20 30% i to u trajanju od oko 30 časova. Nakon sušenja duvan se hladi otvaranjem vrata sušare pri čemu se izjednačava temperatura i vlažnost duvana sa istim u spoljašnjoj sredini. Nakon hlađenja duvan se ventilira i vlaži u trajanju 8 do 10 časova u cilju njegovog lakšeg skidanja sa ramova i baliranja. Duvan se balira po insercijama i po kvalitetu, a tom prilikom se prebira čime se želi postići što veća čistoća i ujednačenost listova u bali. Bale se vezuju sa četiri kanapa u cilju lakšeg manipulisanja i preglednosti. U jednu balu ide 3 do 4 rama duvana tako da njena masa ne prelazi 30 40 kg. Baliran duvan se čuva u namenski izgrađenim objektima tamnim, suvim i dobro provetrenim bez prisustva stranih mirisa. Bale se po potrebi okreću radi boljeg provetravanja i kontroliše se njihova vlažnost da ne bi došlo do upaljenja i truljenja unutrašnjosti. Sl. 7 Duvan u sušarama Fig. 7 Tobacco in driers Analiza proizvodnih i ekonomskih rezultata proizvodnje duvana U okviru analize proizvodnih i ekonomskih rezultata u proizvodnji duvana posebna pažnja obratiće se na: ostvarene prinose, vrednost proizvodnje, troškove proizvodnje, finansijski rezultat, cenu koštanja i prodajnu cenu po jedinici mere gotovog proizvoda i izvedene ekonomske pokazatelje rezultata proizvodnje (Marko i sar, 1998). 13

Radojičić, N. (2011): Proizvodnja duvana organizacioni i ekonomski aspekti. Bilten za alternativne biljne vrste, Vol. 43, No. 84, 1-24. Ostvareni prinosi Prinos po jedinici površine predstavlja značajan pokazatelj poljoprivredne proizvodnje jer od njegove visine zavisi i ostvareni finansijski rezultat. Stoga je osnovni cilj proizvođača postizanje što većeg prinosa po jedinici kapaciteta. Prinos po jednom hektaru u proizvodnji duvana značajno zavisi od velikog broja faktora i to: prirodnih uslova (klime i tipa zemljišta), sortimenta, utroška mineralnih đubriva i pesticida, primenjenih agrotehničkih mera i dr. Najviši prinos duvana je ostvaren u 2007. godini od 2.111 kg/ha, a najniži prinos je ostvaren 2006. godine od 1.843 kg/ha (Tab. 2). Opis Description Tab. 2 Ostvareni prinosi duvana po klasama na ukupnoj površini (13,34 ha) i po 1 ha na ispitivanom gazdinstvu Tab. 2 Obtained tobacco yields per classes on total area (13.34 ha) and per ha on the analysed tobacco farm Prinos Yield (kg) 2006. 2007. 2008. Struktura Structure (%) Prinos Yield (kg) Struktura Structure (%) Prinos Yield (kg) Struktura Structure (%) I klasa /class 3.078 12,52 4.327 15,37 4.686 17,83 II klasa /class 8.342 33,93 10.713 38,05 11.568 44,02 III klasa /class 11.780 47,91 10.970 38,96 9.878 37,59 IV klasa /class 1.387 5,64 2.145 7,62 147 0,56 V klasa /class 0 0 0 0 0 0 Ukupno Total 24.587 100,00 28.155 100,00 26.279 100,00 Prosečan prinos Average yield (kg/ha) 1.843-2.111-1.970 - Kod duvana je karakteristično to što insercija tj. položaj lista na biljci, u skladu sa svojim fizičko - hemijskim i tehnološkim osobinama, umnogome predodređuje klasu kojoj taj list može pripadati. Svaka klasa ima svoju cenu koja opada kako se krećemo od prve prema petoj, dok troškovi proizvodnje svakog osušenog lista imaju svoju fiksnu i varijabilnu komponentu. Izjednačavanjem prihoda od prodaje i prihoda od premije sa troškovima proizvodnje prestaje da postoji ekonomski interes za daljom berbom duvana. Česta je pojava, što se dogodilo i na ispitivanom gazdinstvu, da je na kraju berbe ostalo neobranog duvana na polju, što je uticalo na smanjenje prinosa a to se posebno odrazilo na nisko učešće četvrte klase u strukturi obranog duvana u 2008. godini (0,56 %). Pored navedenog, pojava ranih mrazeva uticala je na nivo prinosa i kvalitet duvana. Na pomenute faktore proizvođač ne može značajno da utiče, jer oni su uslovljeni sa jedne strane tržištem (visinom otkupnih cena) i merama agrarne politike (visina i način 14

Radojičić, N. (2011): Proizvodnja duvana organizacioni i ekonomski aspekti. Bilten za alternativne biljne vrste, Vol. 43, No. 84, 1-24. raspodele premije), a sa druge strane vremenskim uslovima. Najznačajniji faktor ograničenja prinosa u proizvodnji virdžinijskog duvana na posmatranom gazdinstvu, na koji proizvođač može uticati, je navodnjavanje. Ova agrotehnička mera može da doprinese rastu prinosa. Vrednost proizvodnje Vrednost proizvodnje predstavlja proizvod između proizvedene količine duvana i njegove cene. Kada je reč o duvanu čiju proizvodnju država premira u vrednost proizvodnje pored prihoda od prodaje treba uključiti i prihod od premije koja se po tom osnovu stiče. Visina tržišne cene je rezultanta delovanja različitih tržišnih uticaja, kako sa domaćeg, tako i sa regionalnog, pa i međunarodnog tržišta. Primećena je tendencija njenog pada bez obzira na inflatorna kretanja i rast cena inputa (Tab. 3). Razlog za ovo treba tražiti u porastu produktivnosti proizvodnje, kao i u prodoru jeftinijih duvana sa azijskih tržišta koja polako postaju suficitarna, a veoma niski troškovi rada snižavaju cenu koštanja što otvara prostor i za smanjenje tržišne cene. Visina premije kao i modalitet raspodele predstavljaju meru državne agrarne politike koja ima za cilj zaštitu i unapređenje domaće proizvodnje duvana. U proteklom desetogodišnjem periodu često je dolazilo do promene u modalitetu raspodele, pa i do značajnijih varijacija u obimu sredstava namenjenih premiranju proizvodnje duvana. Proizvodnju virdžinijskih duvana karakterišu dugoročne investicije koje traže određeni stepen stabilnosti proizvodnje u višegodišnjem vremenskom periodu, što im ovako koncipirane i sprovođene mere agrarne politike nisu omogućavale. Sve to je uticalo na česte i po intenzitetu značajne uspone, a naročito padove obima proizvodnje, pa samim tim i ostvarene vrednosti proizvodnje. Na posmatranom gazdinstvu najniža vrednost proizvodnje je ostvarena u 2006. godini. Na to je najviše uticao modalitet premiranja a samim tim i obim ostvarenog prihoda od premije koji je te godine bio znatno niži u odnosu na ostale godine posmatranog perioda (Tab. 4). Ni tržišne cene koje su u posmatranoj godini bile najviše nisu mogle značajnije da utiču na ostvaren nizak nivo vrednosti proizvodnje (Tab. 5). Tab. 3 Ostvarene tržišne cene duvana (din/kg) na ispitivanom gazdinstvu Tab. 3 Obtained market prices (RSD/kg) on the analysed tobacco farm Opis Description 2006. 2007. 2008. I klasa class 156 153 125 II klasa class 147 136 118 III klasa class 130 120 106 IV klasa class 95 76 60 V klasa class 0 0 0 Prosečne tržišne cene Average market prices 137 128 115 15

Radojičić, N. (2011): Proizvodnja duvana organizacioni i ekonomski aspekti. Bilten za alternativne biljne vrste, Vol. 43, No. 84, 1-24. Tab. 4 Ostvareni iznos premije duvana (din/kg) na ispitivanom gazdinstvu Tab. 4 Achieved premias of tobacco (RSD/kg) on the analysed tobacco farm Opis Description 2006. 2007. 2008. I klasa /class 80 80 65.000 RSD/ha prijavljenih površina pod II klasa /class duvanom za referentni prinos od 1.800 kg/ha 75 75 III klasa /class 72 72 IV klasa /class 65.000 RSD/ha of area under tobacco for the 45 45 referent yield of 1.800 kg/ha V klasa /class 0 0 Prosečni iznos premije Average premia amount 35 72 75 Tab. 5 Vrednost proizvodnje duvana (u dinarima) na ukupnoj površini (13,34 ha) i po jednom hektaru na ispitivanom gazdinstvu Tab. 5 Value of tobacco production (RSD) on total area (13.34 ha) and per hectare on the analysed tobacco farm Opis Description Prihod od prodaje Income from sales I klasa /class 480.168 2006. 2007. 2008. Prihod od premije Income from premias Prihod od prodaje Income from sales Prihod od premije Income from premias Prihod od prodaje Income from sales Prihod od premije Income from premias 662.031 346.160 587.624 374.880 II klasa /class 1.226.274 1.456.968 803.475 1.366.412 867.600 III klasa /class 1.531.400 65.000 RSD/ha 1.316.400 789.840 1.050.822 711.216 IV klasa /class 131.765 163.020 96.525 8.820 6.615 V klasa /class 0 0 0 0 0 Ukupno / Total 3.368.607 867.100 3.598.419 2.036.000 3.013.678 1.960.311 Vrednost proizvodnje Production value Vrednost proizvodnje Production value (RSD/ha) Troškovi proizvodnje 4.235.707 5.634.419 4.973.989 317.519 422.370 372.863 Jedan od osnovnih principa u ekonomici proizvodnje je da se postigne što veća vrednost proizvodnje uz što niže troškove. Nivo ukupnih troškova proizvodnje, pod pretpostavkom racionalnog korišćenja činilaca proizvodnje, predstavlja obeležje intenzivnosti proizvodnje. Prema tome, razmatranje visine ukupnih troškova proizvodnje i njihove ekonomike u znatnoj meri pruža odgovor i na pitanje kako se ponašaju rezultati kada se menja intenzivnost proizvodnje.ukupni troškovi proizvodnje u periodu od 2006. do 2008. godine na ispitivanom gazdinstvu ispoljavaju tendenciju porasta (Tab. 6). 16

Radojičić, N. (2011): Proizvodnja duvana organizacioni i ekonomski aspekti. Bilten za alternativne biljne vrste, Vol. 43, No. 84, 1-24. Tab. 6 Troškovi proizvodnje duvana na ukupnoj površini (13,34 ha) i po 1 ha na ispitivanom gazdinstvu Tab. 6 Cost of tobacco production (RSD) on total area (13.34 ha) and per hectare on the analysed tobacco farm Opis Jed. mere kol. cena 2006. 2007. 2008. % kol. cena % kol. cena % Red. br. 1 PE folije - - - 14.969 0,66 - - 56.507 2,23 - - 23.846 0,78 2 Fosne m3 - - - - - - - - 7,4 21.600 159.931 5,26 3 Seme 1000 kom 330 173,1 75.123 3,33 300 170 51.000 2,01 340 175 59.500 1,96 4 Kontejneri kom 1.230 58,8 72.324 3,20 1.180 65,6 77.408 3,05 1.300 70,5 91.650 3,02 5 Supstrat džak 105 589 18.259 0,81 95 568 53.960 2,13 100 570 57.000 1,88 6 Kanap kg - - - - 9 360 3.240-29 370 10.730 0,35 7 Pesticidi - 168.038 7,45 186.265 7,39 182.745 6,02 8 Đubrivo - - - 277.900 12,30 - - 279.850 11,03 - - 282.150 9,29 9 10 11 vrednost vrednost vrednost Amortizacija sušare Osiguranje duvana Oiguranje sušara din - - 134.307 5,95 - - 115.600 4,55 - - 96.000 3,16 din - - 30.247 1,34 - - 33.196 1,31 - - 43.426 1,43 din - - 23.848 1,06 - - 25.600 1,01 - - 11.280 0,37 12 Oranje ha 13,34 4.990 66.567 2,95 13,34 5.140 68.568 2,70 13,34 5.450 72.703 2,39 13 Tanjiranje ha 13,34 2.430 32.416 1,44 13,34 2.520 33.619 1,32 13,34 2.740 36.552 1,20 14 Rasipanje veštačkog đubriva ha 13,34 770 10.272 0,46 13,34 800 10.672 0,42 13,34 830 11.072 0,36 15 Prskanje ha 26,68 1.070 28.548 1,27 26,68 1.102 29.401 1,16 26,68 1.142 30.469 1,01 16 Sadnja ha 13,34 6.098 81.347 3,60 13,34 6.283 83.815 3,30 13,34 6.506 86.790 2,86 17 Međuredna obrada ha 26,68 1.109 29.588 1,31 26,68 1.143 30.495 1,26 26,68 1.183 31.562 1,04 17

Radojičić, N. (2011): Proizvodnja duvana organizacioni i ekonomski aspekti. Bilten za alternativne biljne vrste, Vol. 43, No. 84, 1-24. nastavak, cont. Tab. 6 Opis Jed. mere kol. cena 2006. 2007. 2008. % kol. cena % kol. cena % Red. br. 18 Zalamanje cvasti i zaperaka dnev. 54 800 43.200 1,91 54 1.000 54.000 2,13 54 1.200 64.800 2,12 19 Berba dnev. 640 800 512.000 22,69 640 1.000 640.000 25,22 640 1.200 768.000 25,28 20 21 22 Uništavanje stabljika vrednost vrednost vrednost Raspakivanje ramova i baliranje Energent za sušenje dnev. 5 800 4.000 0,18 5 1.000 5.000 0,20 5 1.200 6.000 0,21 dnev. 36 800 28.800 1,28 36 1.000 36.000 1,42 36 1.200 43.200 1,42 m3 24.591 24,60 604.939 26,81 28.168 23,57 663.920 26,16 26.925 33,03 868.524 28,59 din - - 2.256.692 100,00 - - 2.538.116 100,00 - - 3.037.930 100,00 Ukupni troškovi Ukupni troškovi din/ha 169.167 190.264 227.761 18

Radojičić, N. (2011): Proizvodnja duvana organizacioni i ekonomski aspekti. Bilten za alternativne biljne vrste, Vol. 43, No. 84, 1-24. Apsolutni iznos ovih troškova po jedinici kapaciteta povećan je od 169.167 u 2006. na 227.761 dinara u 2008. godini. S obzirom da se ukupni troškovi proizvodnje sastoje iz više elemenata, razumljivo je da se samo na osnovu njihovog kretanja, proizvođačima ne mogu dati precizne preporuke o tome kako da se nivo ulaganja uskladi sa navedenim ciljem. Pouzdaniji odgovor na ovo pitanje može se dobiti kada se razmotre pojedini elementi troškova. Od svih iskazanih troškovnih stavki najveće učešće u strukturi imaju troškovi energenta za sušenje duvana. Oni obuhvataju od 26 do 28 % ukupnih troškova što je i razumljivo s obzirom na njihovu dosta visoku cenu kao i visoku potrošnju po jedinici proizvoda (1 m 3 zemnog gasa se utroši za sušenje 1 kg duvana). Sledeća stavka po zastupljenosti u strukturi ukupnih troškova su troškovi berbe (oko ¼ ukupnih troškova). Zbog nemogućnosti mehanizacije ove radne operacije kao i zbog potrebe dobrog poznavanja duvana od strane neposrednih izvršilaca procesa berbe, istima se pruža mogućnost da diktiraju uslove. Rast cena dnevnica dodatno utiče na učešće ove stavke. Troškovi đubrenja kreću se u rasponu od 9 do 12 % u strukturi ukupnih troškova proizvodnje duvana što je veoma nisko učešće u poređenju sa drugim ratarskim kulturama kod kojih je ovaj trošak i tri puta veći. Učešće troškova zaštitnih sredstava u strukturi ukupnih troškova kreće se oko 7,40 % u prve dve posmatrane godine dok je u 2008. godini zabeležen pad učešća za 1,40 %. Razlog ovog smanjenja se ne može tražiti u smanjenoj potrebi za sredstvima zaštite jer to je treća godina kako se duvan gaji u monokulturi pa je za očekivati da potrošnja ovih sredstava bude najveća. U prilog ovome ide i rast cena sredstava. Ako uzmemo u obzir da su ukupni troškovi u 2008. veći od istih u 2007. a da je iznos troškova peticida u obe godine približan, razumljivo je zašto je došlo do pada relativnog učešća ovih troškova u strukturi ukupnih. Od troškova sa značajnijim učešćem treba pomenuti i: troškove amortizacije saušare, troškove sadnje, oranja, troškove kontejnera, supstrata, semena i dr. Finansijski rezultat Finansijski rezultat se izračunava kao razlika ostvarene vrednosti proizvodnje i iznosa učinjenih ukupnih troškova. Kada je vrednost proizvodnje veća od ostvarenog iznosa ukupnih troškova finansijski rezultat je pozitivan tj. ostvarena je dobit u proizvodnji. U suprotnom, kada je vrednost proizvodnje manja od ukupnih troškova finansijski rezultat je negativan tj. ostvaren je gubitak. Finansijski rezultat = Vrednost proizvodnje Ukupni troškovi U proizvodnji duvana se pored prihoda od prodaje ostvaruje i određeni prihod po osnovu premiranja te proizvodnje tako da prilikom obračuna vrednosti proizvodnje duvana i njega treba uključiti. 19

Radojičić, N. (2011): Proizvodnja duvana organizacioni i ekonomski aspekti. Bilten za alternativne biljne vrste, Vol. 43, No. 84, 1-24. Tab. 7 Ostvareni finansijski rezultat u proizvodnji duvana (u dinarima) na ukupnoj površini (13,34 ha) i po 1 ha na ispitivanom gazdinstvu Tab. 7 Financial result of tobacco production (RSD) on total area (13,34 ha) and per hectare on the analysed tobacco farm Opis Description Prihod od prodaje Income from sales Prihod od premije Income from premias Ukupan / Total Vrednost proizvodnje Production value Ukupni troškovi Total costs Finansijski rezultat Financial result 2006. 3.368.607 867.100 4.235.707 2.256.692 1.979.015 2007. 3.598.419 2.036.000 5.634.419 2.538.116 3.096.303 2008. 3.013.678 1.960.311 4.973.989 3.037.930 1.936.059 per 1 ha 2006. 252.519 65.000 317.519 169.167 148.352 2007. 269.747 152.624 422.370 190.264 232.107 2008. 225.913 146.950 372.863 227.761 145.102 U sve tri posmatrane godine gazdinstvo je ostvarilo pozitivan finansijski rezultat. Najveći finansijski rezultat je ostvaren u 2007. godini. Na relativno nižu dobit u 2006. godini je uticao znatno niži prihod od premije iako su prodajne cene bile najviše u posmatranom periodu. Najmanja dobit je ostvarena u 2008. godini što je posledica pada cena duvana i rasta cena proizvodnih inputa. Pored ovih faktora na nizak nivo ostvarene dobiti je uticao i nepromenjeni iznos premije po kilogramu duvana kao i relativno fiksni materijalni troškovi koji se javljaju u ovoj godini (Tab. 7). Cena koštanja i prodajna cena po jedinici mere gotovog proizvoda Cena koštanja po jedinici mere gotovog proizvoda dobija se deljenjem ukupnih troškova proizvodnje sa ostvarenim prinosom. Cena koštanja = Ukupni troškovi / Ostvareni prinos Tab. 8 Ostvarena cena koštanja, prodajna cena i dobit duvana po jedinici gotovog proizvoda (din/kg) Tab. 8 Cost price, market price and profit per product unit of tobacco (RSD/kg) Opis / Description 2006. 2007. 2008. Prosečna tržišna cena / Average market price 137 128 115 Prosečna cena koštanja / Average cost price 92 90 116 Dobit / Profit 45 38-1 20