Originalni nau~ni rad Orig i nal sci en tific pa per PRINOS I KOMPONENTE PRINOSA JEDNOGODI[NJIH KRMNIH MAHUNARKI Aleksandar Miki} 1, Vojislav Mihailovi} 1, Vladanka Miki} 2, Dragan Mili} 1, \ura Karagi} 1, Vuk \or evi} 1 i Ksenija Ta{ki-Ajdukovi} 3 1 Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad 2 Institut za istra`ivanja u poljoprivredi Srbija, Centar za krmno bilje, Kru{evac 3 Nacionalna laboratorija za ispitivanje semena, Novi Sad Izvod: Ogled sa jednogodi{njim krmnim mahunarkama izveden je tokom 2004. i 2005. godine na Oglednom polju Nau~nog instituta za ratarstvo i povrtarstvo na Rimskim [an~evima, uklju~uju}i po tri jara genotipa krmnog gra{ka, Pisum sativum L., obi~ne grahorice, Vicia sativa L., krmnog boba, Vicia faba L. i narbonske grahorice, Vicia narbonensis L. Sorte gra{ka odli - kovale su se najve}om visinom biljke (92 cm), dok su sorte obi~ne grahorice imale najve}i broj stabala po biljci (2,3). Najve}i broj ~lanaka bio je kod sorti boba (20,0) i narbonske grahorice (19,7), uz najve}u prose~nu masu biljke tako e kod boba (42,41 g). Sorte gra{ka ostvarile su najvi{e prose~ne prinose zelene krme (48,0 t ha -1 ) i sena (12,6 t ha -1 ). Klju~ne re~i: zelena krma, seno, krmni gra{ak, obi~na grahorica, krmni bob, narbonska grahorica. Uvod Gra{ak (Pisum sativum L.) i obi~na grahorica (Vicia sativa L.) predstavljaju vrste koje su od davnina poznate kao krmne biljke {irom Balkanskog poluostrva i svih oblasti sa umerenim klimatskim uslovima. Kao zna~ajni ~inioci u proizvodnji sto~ne hrane sa oranica, obe ove vrste postoje u obliku ozimih i jarih formi, mogu da se gaje kao ~ist usev ili u sme{i sa strnim `itima i iskori{}avaju se u vidu zelene krme, sena, sila`e, sena`e ili zeleni{nog ubriva, Mihailovi} i sar., 2004a. Pored toga, obi~na grahorica je i kvalitetna livadska biljka Koji}, 1990, koja podi`e kvalitet krme na prirodnim travnjacima. Iako je u Srbiji i Crnoj Gori u najve}oj meri izgubio zna~aj koji je imao do uvo enja u proizvodnju pasulja, bob (Vicia faba L.) predstavlja va`nu zrnenu mahunarku, s tim da se u nekim evropskim zemljama gaji i kao krmna biljka i za zeleni{no ubrenje, Mejaki} i Nedovi}, 1996. Sli~no va`i i za narbonsku grahoricu (Vicia narbonensis L.), koja je u Srbiji i Crnoj Gori potpuno nepoznata i koja je rasprostranjena uglavnom u mediteranskim zemljama, gde se gaji ne samo za zrno, ve} i za krmu sa visokim sadr`ajem sirovih proteina, Venora i Blangiforti, 2003. S obzirom da ve}ina savremenih programa oplemenjivanja jednogodi{njih krmnih i zrnenih mahunarki po~iva na spoznavanju geneti~ke varijabilnosti pojedinih agronomskih osobina i me usobnih odnosa prinosa i njegovih komponenti, cilj ovog istra`ivanja bio je da odredi geneti~ku varijabilnost prinosa i komponenti prinosa krme izvorno gajenih jednogodi{njih krmnih 393
394 Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad mahunarki, poput gra{ka i obi~ne grahorice, kao i skoro u potpunosti zaborav - ljenih ili nepoznatih krmnih vrsta poput boba i narbonske grahorice. Materijal i metod rada Mikroogled sa jednogodi{njim krmnim mahunarkama izveden je tokom 2004. i 2005. godine na Oglednom polju Nau~nog instituta za ratarstvo i povrtarstvo na Rimskim [an~evima, uklju~uju}i po tri jara genotipa gra{ka (sorte NS-Ju nior, Nadja i Timo), obi~ne grahorice (sorte Novi Beograd, Slavej i Labari), boba (populacije PP 2 i VIC 206 i sorta Liber) i narbonske grahorice (populacije 6A 7A, Chicharo i MG 106226). Sve sorte sejane su po~etkom marta, Temel i Tan, 2002, uz gustinu setve od 110 klijavih semena po m 2 za gra{ak, Duchêne i Chaillet, 1994, 150 klijavih semena po m 2 za obi~nu grahoricu, Mihailovi} i sar., 2005a, 70 klijavih semena po m 2 za bob, \uki}, 2002. i 80 klijavih semena po m 2 za narbonsku grahoricu, Turk i sar., 2003, po sistemu slu~ajnog blok rasporeda, uz veli~inu ogledne parcele od 5 m 2 i u tri ponavljanja. Kosidba svih dvanaest genotipova vr{ena je u doba punog cvetanja i obrazovanja prvih mahuna, Vu~kovi}, 1999. Od komponenti prinosa krme, pra}eni su visina biljke (cm), broj stabala po biljci i broj ~lanaka po stablu, dok je prinos odre en u vidu mase biljke u sve`em stanju (g) i prinosa zelene krme i sena po jedinici povr{ine (t ha -1 ). Ostvareni rezultati obra eni su analizom varijanse uz primenu testa NZR za prag zna~ajnosti od 5% i 1%. Rezultati i diskusija Postojanje zna~ajnih razlika u ve}ini ispitivanih osobina, ne samo izme u pojedinih vrsta, ve} i izme u sorti jedne vrste, ukazuje na {iroku geneti~ku varijabilnost prinosa i komponenti prinosa ~etiri ispitivane vrste jednogodi{njih krmnih mahunarki (Tab. 1). Kao jedna od najzna~ajnijih komponenti prinosa, Mihailovi} i Mi{kovi}, 1988, visina biljke se u proseku kretala izme u 79 cm kod sorti narbonske grahorice i 80 cm kod sorti boba do 92 cm kod sorti gra{ka. Sorte NS-Ju nior i Nadja odlikovale su se najve}om visinom biljke (100 cm) izme u svih dvanaest ispitivanih sorti jednogodi{njih krmnih mahunarki, dok se populacija VIC 206 odlikovala najmanjom visinom biljke (59 cm). Sa prose~nim brojem stabala po biljci od 2,3, sorte obi~ne grahorice su potvrdile izra`enu sklonost ka grananju u osnovi biljke, Mihailovi} i sar., 2004b, iako u ovoj osobini nije bilo zna~ajnih razlika izme u ~etiri ispitivane vrste. Sa prose~nim vrednostima od 20,0 i 19,7, sorte boba i narbonske grahorice imale su ve}i broj ~lanaka po stablu od sorti grahorice i gra{ka, uz kretanje od 15,0 kod sorte Timo do 22,8 kod sorte Liber. Sorte boba i gra{ka odlikovale su se ve}om prose~nom masom biljke u sve`em stanju (42,41 g i 38,64 g) od sorti narbonske i obi~ne grahorice (20,32 g i 19,84 g), uz sortu Liber sa najve}om (59,41 g) i populaciju MG 106226 sa najmanjom (12,38 g) masom biljke u sve`em stanju. Gra{ak i bob su ostvarili i najvi{e prinose krme, odnosno 48,0 t ha -1 i 42,5 t ha -1 zelene krme i 12,6 t ha -1 i 10,5 t ha -1 sena, dok su genotipovi narbonske grahorice ostvarili najni`e prinose zelene krme i sena (16,3 t ha -1 i 4,8 t ha -1 ). Za razliku od genotipova sa niskim prinosima, kao {to je populacija MG 106226 sa svega 8,1 t ha -1 zelene krme i 2,6 t ha -1 sena, genotipovi poput sorti NS-Ju nior, sa 51,5 t ha -1 zelene krme,
Zbornik radova, Sveska 46, 2009. 395 populacije PP 2, sa 50,4 t ha -1 zelene krme, sorte Novi Beograd, sa 37,6 t ha -1 zelene krme i sorte Nadja, sa 15,8 t ha -1 sena, potvr uju da me u jarim genoti - povima ove ~etiri vrste ima onih koji mogu da ostvare ve}e prinose krme od ozimih, koji se na~elno smatraju prinosnijim, Mihailovi} i sar., 2005b. Tab. 1. Prose~ne vrednosti prinosa i komponenti prinosa jednogodi{njih krmnih mahunarki za 2004. i 2005. godinu na Rimskim [an~evima Tab. 1. The av er age val ues of yield and yield com po nents of an nual for age le gumes in 2004 and 2005 at Rimski [an~evi Vrsta Spe cies Gra{ak Pea Obi~na grahorica Common vetch Bob Faba bean Narbonska grahorica Narbon vetch NZR LSD Genotip Ge no type Visina biljke Plant height (cm) Broj stabala po biljci Number of stems per plant Broj ~lanaka po stablu Number of internodes per stem Masa biljke Plant mass (g) Prinos zelene krme Yield of green for age (t ha-1) Prinos sena Yield of hay (t ha-1) NS-Junior 100 1,1 19,8 43,23 51,5 11,3 Nadja 100 1,0 18,0 36,18 44,3 15,8 Timo 75 1,0 15,0 36,50 48,3 10,8 Prosek - Mean 92 1,0 17,6 38,64 48,0 12,6 Novi Beograd 98 2,4 22,0 23,13 37,6 9,5 Slavej 83 2,3 16,0 19,87 31,5 9,3 Labari 70 2,2 17,3 16,53 20,0 5,6 Prosek - Mean 84 2,3 18,4 19,84 29,7 8,1 PP 2 92 1,0 20,8 37,11 50,4 10,1 VIC 206 59 1,3 16,3 30,70 30,5 10,5 Liber 88 1,0 22,8 59,41 46,7 11,0 Prosek - Mean 80 1,1 20,0 42,41 42,5 10,5 6A 7A 77 1,7 20,3 15,96 12,5 3,5 Chicharo 86 2,0 18,5 32,62 28,3 8,2 MG 106226 75 1,0 20,4 12,38 8,1 2,6 Prosek - Mean 79 1,6 19,7 20,32 16,3 4,8 0,05 5 1,1 1,3 13,20 8,9 2,2 0,01 8 1,6 1,9 16,67 14,2 3,5 Zaklju~ak Ostvareni rezultati ukazuju da gajenje gra{ka i obi~ne grahorice, kao vrstama koje su veoma dobro prilago ene preovla uju}im agroekolo{kim uslovima Srbije i Crne Gore, predstavlja jedan od najpouzdanijih izvora obezbe - enja doma}eg sto~arstva kvalitetnom kabastom sto~nom hranom, s tim da je dokazano i da pojedini genotipovi boba i narbonske grahorice poseduju zna~a - jan potencijal za ostvarenje visokih prinosa zelene krme i sena. Sve ~etiri vrste jednogodi{njih krmnih mahunarki odlikuju se {irokom geneti~kom varijabil - no{}u prinosa i ve}ine komponenti prinosa krme, {to se mo`e uspe{no iskoristiti u stvaranju novih rekombinacija gena prilikom ukr{tanja i nastanka novih sorti. Budu}i istra`iva~ki rad treba usmeriti na dalje ispitivanje me u -
396 Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad sobnog odnosa komponenti prinosa i samog prinosa, kao i na prou~avanje hemijskog sastava krme boba i narbonske grahorice. Literatura \uki}, D. (2002): Biljke za proizvodnju sto~ne hrane. Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, Novi Sad, 421. DuchLne, E. and I. Chaillet (1994): Densité de semis des progr~s sont en core possibles. Per spec tives Agricoles, 187: 12-16. Koji}, M. (1990): Livadske biljke. Nau~na knjiga, Beograd, 248. Mejaki}, V., B. Nedovi} (1996): Krmno bilje. Glas Srpski, Banja Luka, 497. Mihailovi}, V., B., Mi{kovi} (1988): Rezultati selekcije gra{kova za krmu. Zbornik referata XXII seminara agronoma, Neum, 15 21. II 1988, pp. 320 331. Mihailovi}, V., P., Eri} and A., Miki} (2004a): Grow ing peas and vetch es for for age in Ser bia and Montenegro. Grass land Sci ence in Eu rope, 9: 457-459. Mihailovi}, V., T., Prentovi}, S., Vasiljevi}, S., Kati}, A., Miki} (2004b): Prinos i komponente prinosa krme genotipova jare grahorice (Vicia sativa L.). Acta Agriculturae Serbica, IX (17): 407-411. Mihailovi}, V., A., Miki}, B., ]upina, S., Vasiljevi} and D., Mili} (2005a): Ag ro nomic char ac - ter is tics of Novi Sad win ter vetch cultivars. Of fered Pa pers of the XX In ter na tional Grass land Con gress Grass lands a Global Re source, Dub lin, Ire land, 26 June 1 July 2005, p. 89. V., Mihailovi}, A., Miki}, P., Eri}, I., Pataki, S., Vasiljevi} and D., Mili} (2005b): Ag ro nomic traits of win ter an nual for age le gumes. Pro ceed ings of the Bal kan Sci en tific Con fer - ence Breed ing and Cul tural Prac tices of the Crops, Karnobat, Bul garia, 2 June 2005, II, pp. 562-565. Temel, S. and M., Tan (2002) A re search on de ter mi na tion of seed ing and cut ting time in com mon vetch (Vicia sativa L.) un der Erzurum con di tions. Ziraat Fakultesi Dergisi, Ataturk Universitesi, 33 (4): 363-368. Turk, M. A., A. R. M., Tawaha and N., Sam ara (2003): Ef fects of seed ing rate and date and phos pho rus ap pli ca tion on growth and yield of narbon vetch (Vicia narbonensis). Agronomie, 23 (4): 355-358. Venora, G. and S., Blangiforti (2003): New spe cies of fod der adapted to dry-warm en vi ron - ments: Gran Valiero and Velox two narbon vetch (Vicia narbonensis L.) va ri et ies. Pro - ceed ings of the XLVII Ital ian So ci ety of Ag ri cul tural Ge net ics SIGA An nual Con gress, Ve ro na, It aly, 24-27 Sep tem ber 2003, Poster Ab stract 2.11. Vu~kovi}, S. M. (1999): Krmno bilje. Institut za istra`ivanja u poljoprivredi Srbija, Beograd; Bonart, Nova Pazova, 553.
Zbornik radova, Sveska 46, 2009. 397 YIELD AND YIELD COMPONENTS IN ANNUAL FORAGE LEGUMES Aleksandar Miki} 1, Vojislav Mihailovi} 1, Dragan Mili} 1, Vladanka Miki} 2, \ura Karagi} 1, Vuk \or evi} 1 and Ksenija Ta{ki-Ajdukovi} 3 1 Institute of Field and Veg e ta ble Crops, Novi Sad 2 Agricultural Re search In sti tute Ser bia, Cen ter for For age Crops, Kru{evac 3 National Lab o ra tory for Seed Test ing, Novi Sad Sum mary: A trial with an nual for age le gumes was car ried out dur ing 2004 and 2005 at the Rimski [an~evi Ex per i ment Field of the In sti tute of Field and Veg e ta ble Crops in Novi Sad. The trial in volved for age pea, Pisum sativum L., com mon vetch, Vicia sativa L., faba bean, Vicia faba L. and narbon vetch Vicia narbonensis L. and each of the spe cies was rep re sented with three cultivars. The for age pea cultivars had the great est plant height (92 cm), while the com mon vetch cultivars had the great est num ber of stems per plant (2.3). The great est num ber of internodes was found in the cultivars of faba bean (20.0) and narbon vetch (19.7), while the larg est plant mass was re corded in the faba bean cultivars (42.41 g). The for age pea cultivars had the high est yields of both fresh weight (48.0 t ha -1 ) and hay (12,6 t ha -1 ). Key words: fresh weight, hay, for age pea, com mon vetch, faba bean, narbon vetch.