روانشناسی سالمت )بخش اول(

معرفی روانشناسی سالمت )بخش اول( تعریف روانشناسی سالمت روانشناسی سالمت عبارت است از گردآوری یافتههای آموزشی علمی و حرفهای در رشته روانشناسی با هدف ارتقا و حفظ سالمتی پیشگیری و درمان بیماریها شناسایی عوامل سبب شناختی و تشخیصی مرتبط با سالمتی بیماری و کژکارکردیهای مرتبط و نیز تجزیه و تحلیل و بهبود نظام مراقبتهای بهداشتی و ایجاد خط مشهای بهداشتی Matarazzo( 1980(. تاریخچه روانشناسی سالمت طب مدرن در طول قرن نوزدهم شکل گرفت. انسان با استفاده ازکالبدشناسی تحقیقات فیزیکی و معاینات پزشکی مورد مطالعه قرار گرفت. داروین اصل انواع را در سال 1856 منتشر کرد و تئوری تکامل را توصیف کرد. این تئوری جایگاه انسان در طبیعت را شناسایی و پیشنهاد کرد که ما بخشی از طبیعت هستیم و با آن توسعه پیدا کرده و در واقع موجوداتی بیولوژیک هستیم. این با 1

مدل زیست پزشکی رایج در پزشکی مطابقت داشت مدل زیست پزشکی معتقد است انسان باید همانگونه که دیگر اعضای جهان طبیعی مورد مطالعه قرارگرفت اند مورد مطالعه قرار گیرد. مدل زیست پزشکی چیست درک مدل زیست پزشکی با پرسشهای زیرصورت میپذیرد: چه عواملی باعث بیماری میشوند بیماری یا از خارج بدن آمده )حمله به بدن و ایجاد تغییرات فیزیکی در بدن( یا سرچشمه تغییرات آن توسط است ممکن بیماری چنین است. داخلی ارادی غیر فیزیکی عوامل متعددی ایجاد شود مانند تعادل عدم شیمیایی باکتریها ویروسها و زمینه ژنتیک. مسئول بیماری چه کسی است از آنجا که بیماری ناشی از عوامل بیرونی و خارج ازکنترل خود نیستند ( قربانیان نیروی خارجی که باعث تغییرات داخلی شده است(. است. فرد است پس افراد مسئول بیماری چگونه باید بیماری درمان شود واکسیناسیون جراحی شیمی درمانی و پرتودرمانی هدف همه آنها تغییر حالت فیزیکی بدن چه کسی مسئول درمان است پزشک حرفه ای. رابطه بین سالمت و بیماری چیست یا سالم و یا بیمارهستیم هیچ پیوستگی بین این دو وجود ندارد. رابطه بین ذهن و بدن چیست ذهن و بدن مستقل از یکدیگر هستند )مدل سنتی جدایی ذهن و بدن و عدم اثر بر یکدیگر و تغییر یکی بر دیگری اثر نمیگذارد(. ذهن انتزاعی است ومربوط به احساسات و افکار و بدن ماده فیزیکی از جمله پوست عضالت استخوانها مغز و اندام است. نقش روانشناسی در سالمت و بیماری چیست درتحقیقات زیست پزشکی سنتی بیماری ممکن است پیامدهای روانی داشته باشد اما علل روانی ندارد. به عنوان مثال سرطان می تواند تغییر خلق ایجاد کند اما تغییر خلق نقشی در شروع و پیشروی بیماری ندارد. قرن بیستم قرن بیستم با به چالش کشیدن مدل زیست پزشکی با افزایش نقش روانشناسی در بهداشت و تغییر مدل رابطه بین ذهن و بدن همراه بود. 2

درمان سایکوسوماتیک: چالش اولین مدل زیست پزشکی اختالالت سایکوسوماتیک بود )فروید و فلج هیستریک و رابطه ذهن و بیماری جسمی و این که عوامل روانی ممکن است موجب بیماری جسمی شود(. طب رفتاری: مورد بعدی که مدل زیست پزشکی را به چالش کشید طب رفتاری بود که توسط شوارتز و 1 ویس )1977( به عنوان ترکیبی از عناصر رشتههای علوم رفتاری )روانشناسی جامعه شناسی آموزش بهداشت( بود و متمرکز بر مراقبتهای بهداشتی درمان بیماری و پیشگیری از آن بود. طب رفتاری همچنین توسط پومرلئو و 2 برادی )1979( توسط روشهای تجزیه و تحلیل تجربی رفتار مانند رفتار درمانی و اصالح رفتار که شامل ارزیابی درمان و پیشگیری از بیماری جسمی یا اختالل عملکرد فیزیولوژیکی است ( هب عنوان مثال فشارخون باال رفتار اعتیادآور و چاقی( شرح داده شد. مشکالت روانی مانند روان نژندی و روانپریشی در طب رفتاری وجود رشد به اینکه ندارد مگر بیماری کمک کند. شامل رفتاری طب بنابراین روانشناسی در مطالعه سالمت است و از دیدگاه سنتی پزشکی زیستی که متمرکز بر درمان بود فاصله گرفته و بر پیشگیری و مداخله تمرکز دارد. عالوه بر این طب رفتاری جدایی سنتی ذهن و بدن را به چالش کشیده است. روانشناسی سالمت جدایی ذهن و بدن را با پیشنهاد این موضوع که ذهن هم در علت و هم در درمان بیماری نقش دارد به چالش کشیده است. اما با درمان سایکوسوماتیک و طب رفتاری متفاوت است و در آن پژوهش خاصتر و جزییتر است. پاسخ روانشناسی سالمت به سواالت باال: چه عواملی باعث بیماری میشود انسانها سیستمهای پیچیدهای هستند و بیماریهای آنها ناشی از عوامل متعدد است نه عامل یک )خطی نبودن رابطه(. بیماری میتواند ناشی از ترکیبی از عوامل بیولوژیکی ( هب عنوان مثال ویروس( روانی ( هب عنوان مثال رفتارها اعتقادات( و اجتماعی ( هب عنوان مثال اشتغال( باشد. مسئول بیماری چه کسی است هم فرد هم محیط چگونه باید بیماری درمان شود ایجاد تغییرات فیزیکی ایجاد تغییر رفتاری تغییر در باورها شیوههای مقابله و پذیرش. مسئول درمان چه کسی است هم فرد بیمار هم افراد متخصص مسئولیت درمان را دارند و فرد تنها یک قربانی نیست. رابطه بین سالمت و بیماری چیست از نظر کیفی متفاوت نیستند و مانند یک طیف هستند و بین آن دو در رفت و آمد است. 1 Schwartz and Weiss 2 Pomerleau and Brady 3

چه رابطهای بین ذهن و بدن وجود دارد بین ذهن و بدن تعامل وجود دارد )رویکرد کلنگر و تعامل بین این دو(. نقش روانشناسی در سالمت و بیماری چیست عوامل روانی نه تنها به عنوان پیامدهای احتمالی بیماری هستند بلکه در هر جایی از طیف سالمت و بیماری میتواند نقش داشته باشند. برخی از مهمترین حیطههایی مورد بررسی در روانشناسی سالمت: استرس بیماریهای مربوط به آن و راهکارهای کنترل آن دردهای مزمن اداره و کنترل کردن آنها مداخالت روانی-اجتماعی برای مشکالت بهداشتی مزمن : آسم صرع آلزایمر دیابت و غیره مداخالت روانی- اجتماعی برای بیماریهای قلبی سرطان ایدز سکته مغزی و غیره سبک زندگی ارتقاء سالمت و پیشگیری از بیماریها شیوههای تغذیه سالم کنترل وزن ورزش و غیره محیط بیمارستانها ارتباط پزشک و بیمار راهکارهای افزایش رعایت توصیههای پزشکی و غیره روانشناسی سالمت در تحلیل خود از سالمت و بیماری چهار رویکرد )1- مدل زیستی-روانی-اجتماعی 2- سالمت به عنوان تداوم 3- مسیرهای مستقیم و غیر مستقیم بین روانشناسی و سالمت 4- تمرکز بر تغییرپذیری( ترسیم کرده است که در بخش بعد این چهار رویکرد و افق آینده روانشناسی سالمت به تفصیل ارائه خواهد شد. ترجمه و تلخیص: مجید اعلمی دکتر امیر مازیار نیایی اکبر بلوردی دانشجویان دکتری رشته روانشناسی سالمت دانشگاه خوارزمی کرج Reference: Health Psychology/ JANE OGDEN/ fifth edition-2012 4

کانون روانشناسی سالمت )بخش دوم(

روانشناسی سالمت در تحلیل سالمت و بیماری از چهار منظر کلیدی بهره می گیرد: مدل زیستی روانی اجتماعی سالمت سالمت به عنوان پیوستار مسیرهای مستقیم و غیرمستقیم بین روانشناسی و سالمت و تمرکز بر تفاوت ها. مدل زیستی روانی اجتماعی مدل زیستی روانی اجتماعی توسط ا نج ل )1977( مطرح شد و تالشی برای ادغام روانشناسی )روان( و محیط )اجتماع( در مدل سنتی زیست پزشکی سالمت بود. عوامل )زیستی( شامل ژنتیک ویروس باکتری و عیوب بدنی است. عوامل روانی شامل شناخت ها )مثل انتظارات سالمت( هیجان ها )مثل ترس از درمان( و رفتارها )مثل سیگار کشیدن رژیم ورزش یا مصرف الکل( عوامل اجتماعی شامل هنجارهای اجتماعی رفتار )مثل هنجار اجتماعی سیگار کشیدن یا نکشیدن( فشار برای تغییر رفتار )مثل انتظارات گروه همساالن فشار والدین( ارزش های اجتماعی سالمت )مثل اینکه آیا سالمت به عنوان چیزی خوب یا بد تلقی می شود( طبقه اجتماعی و قومیت. سالمت به عنوان یک پیوستار روانشناسی سالمت تاکید دارد که سالمت و بیماری بر روی یک پیوستار هستند و راه هایی را می کاود که عوامل روانی از طریق آن ها در تمامی مراحل بر سالمت تاثیر می گذارند. فلذا روانشناسی در این موارد دخیل است: شروع بیماری )مثل باورها و رفتارهایی نظیر سیگار کشیدن رژیم و استرس( کمک خواستن )مثل ادراک عالمت شناخت های مربوط به بیماری ارتباط پزشک و بیمار( سازگاری با بیماری )مثل مقابله تغییر رفتار حمایت اجتماعی ادراک درد( پیشرفت بیماری )مثل استرس تغییر رفتار( و پیامدهای سالمت )مثل کیفیت زندگی طول عمر(. این دیدگاه در شکل 1.2 به تصویر کشیده شده است.

رابطه روانشناسی و سالمت روانشناسان سالمت مسیر بین روانشناسی و سالمت را هم مستقیم و هم غیرمستقیم می دانند. مسیر مستقیم در ادبیات فیزیولوژیک تجلی یافته و در تحقیقات پیرامون اثر استرس بر روی بیماری های قلبی و سرطان خود را نشان می دهد. از این دیدگاه شیوه ای که شخص زندگی اش را تجربه می کند )من احساس استرس می کنم( اثر مستقیمی بر روی بدنش دارد که می تواند وضعیت سالمتش را تغییر دهد. مسیر غیرمستقیم بیشتر در ادبیات رفتاری تجلی یافته و با تحقیقاتی که سیگار کشیدن رژیم ورزش و رفتار جنسی را بررسی می کنند به تصویر کشیده می شود. از این دیدگاه شیوه ای که شخص فکر می کند )من احساس استرس می کنم( بر شیوه رفتار او )من میخواهم سیگار بکشم( اثر دارد که آن هم به نوبه خود بر روی سالمت شخص تاثیر می گذارد. مسیرهای مستقیم و غیرمستقیم در تصویر 1.3 نشان داده شده اند.

تفاوت ها سالمت و بیماری از جنبه های متعددی از جمله موقعیت جغرافیایی زمان طبقه اجتماعی و جنس تفاوت دارند. روانشناسی سالمت این تفاوت را با تمرکز بر نقش رفتار بررسی می کند. ولی با این وجود تفاوت بین افراد وجود دارد و این نیز کانون روانشناسی سالمت است. به عنوان مثال دو نفر ممکن است هر دو بدانند که سیگار کشیدن برایشان بد است اما تنها یکی از آن ها سیگار را ترک کند. عینا دو نفر ممکن است برآمدگی ای در سینه خود مشاهده کنند اما یکی از آن ها به پزشک مراجعه کند. همچنین دو نفر ممکن است هر دو سکته قلبی کنند اما یکی از آنها ظرف شش ماه مجددا حمله قلبی پیدا کند در حالی که دیگری کامال سالم بوده و ظرف یک ماه به سر کار خود باز گردد. این تفاوت بیانگر این است که بیماری و سالمت نمی توانند صرفا از لحاظ شدت توضیح داده شوند )یعنی نوع سرطان شدت حمله قلبی( یا دانش )مثال سیگار مضر است( اما سایر عوامل باید نقشی کلیدی داشته باشند. برای یک روانشناس سالمت این عوامل محور این رشته هستند و شامل طیف وسیعی از متغیرهای روانشناختی نظیر شناخت هیجان انتظارات یادگیری فشار همساالن هنجارهای اجتماعی مقابله و حمایت اجتماعی می باشند. این سازه ها پیچ و مهره های روانشناسی هستند. مفهوم تفاوت در تصویر 1.4 نشان داده شده است. آینده روانشناسی سالمت چیست روانشناسی سالمت حوزه ای در حال توسعه در انگلستان اروپا استرالیا نیوزیلند و امریکاست. این برای بسیاری از دانشجویان مستلزم طی کردن دوره روانشناسی سالمت به عنوان مدرک روانشناسی شان است. برای برخی دانشجویان روانشناسی سالمت بخشی از درسشان برای سایر رشته های مرتبط نظیر پزشکی پرستاری مطالعات بهداشتی و دندان پزشکی است. ولی با این وجود عالوه بر مطالعه روانشناسی سالمت در مرحله مقدماتی تعداد فزاینده ای از دانشجویان مدارج باالتری را در روانشناسی سالمت به عنوان راهی برای توسعه حرفه شان در این حوزه طی می کنند. این منجر به بحث هایی درباره آینده روانشناسی سالمت و نقش های محتمل برای روانشناسان سالمت شده است. تا به امروز این بحث ها سه مسیر حرفه ای احتمالی را برجسته ساخته اند: روانشناس سالمت بالینی روانشناس سالمت حرفه ای و روانشناس سالمت آکادمیک.

ترجمه و تلخیص: اکبر بلوردی دانشجویان دکتری رشته روانشناسی سالمت دانشگاه خوارزمی کرج Reference: Health Psychology/ JANE OGDEN/ fifth edition-2012