ШОРООН ОРДЫН АЛТНЫ УУРХАЙН УС АШИГЛАЛТЫН АЛДАГДСАН БОЛОМЖИЙН ӨРТГИЙН СУДАЛГАА

Size: px

Start display at page:

Download "ШОРООН ОРДЫН АЛТНЫ УУРХАЙН УС АШИГЛАЛТЫН АЛДАГДСАН БОЛОМЖИЙН ӨРТГИЙН СУДАЛГАА"

Brice Warner
5 years ago
Views:

1 ШОРООН ОРДЫН АЛТНЫ УУРХАЙН УС АШИГЛАЛТЫН АЛДАГДСАН БОЛОМЖИЙН ӨРТГИЙН СУДАЛГАА СЭЗДС-ийн НББ тэнхимийн багш С.Бямбахорол ABSTRACT T his article is prepared to estimate the economic profit of the water consumption and its utilization for arsenic gold mining in light of contribution margin to sustainable develoment of Mongolia and its policy. The article also shows the relevance between arsenic gold mining and utilization, as well as its usage. We have established by how much the economic and contribution marginal worth of water should be used to extract how much gold of economic and contribution marginal worth is used, and define the requirements for water valuation and tax increase in water consumption. Levying taxes only on mineral resources for mining is given top priority in Mongolia. This presentation is intended to illustrate the immature and abnormal tax system currently used in the country, as well as showing how the current system does not assess other resources used in the mining process. ХУРААНГУЙ Э нэхүү өгүүлэлд Монгол улсын тогтвортой хөгжил, түүний бодлогод хувь нэмэр болох үүднээс алтны шороон ордын усны хэрэглээ, ашиглалтыг судалж шороон ордын эдийн засгийн ашгийг тооцох зорилго тавилаа. Алтны шороон ордын олборлож буй алт болон ашиглаж буй усны хэрэглээний хамаарлыг гаргав. Хэдий хэмжээний эдийн засгийн үнэ цэн, ахиуц ашигтай алтыг хэдий хэмжээний эдийн засгийн үнэ цэн, ахиуц ашигтай усаар олборлож буйг тогтоож, усанд үнэлгээ хийх, усны хэрэглээний татварыг нэмэгдүүлэх шаардлагатайг тодорхойллоо. Монгол улсын хувьд тухайн олборлож буй ашигт малтмалыг голлон анхаарч, татвар хураамж авахыг чухалчилдаг бөгөөд олборлохын тулд ашиглагдаж буй бусад нөөцийг үнэлэх, түүнээс хэрхэн татвар авах тогтолцоо дутуу дулимаг, буруу байгааг илэрхийлэхийг зорилоо. Түлхүүр үг: Эдийн засгийн үнэ цэн,ахиуц ашиг, нягтлан бодох бүртгэлийн ашиг, эдийн засгийн ашиг, алдагдсан боломжийн өртөг, байгалийн нөөцийн үнэлгээ, ногоон дотоодын нийт бүтээгдэхүүн ОРШИЛ Дэлхийн эдийн засгийн хямрал алтны үнийг урд өмнө байгаагүй хэмжээнд хөөрөгдсөн. Хөрөнгө оруулагчид ам.доллар, еврогоос илүү алтыг сонирхож найдвартай хөрөнгө хэмээн үзэж байна. Алтны үнийг ам.долларын индекстэй шууд холбоотой хэмээн эдийн засагчид үздэг. Алт нэгэн үе манай эдийн засгийн орлогыг бүрдүүлэгч гол эх үүсвэр байсан. Монголоос жилд 24 гаруй тонн алт олборлож байсан үе бий.тэр үед нарийн технологи, бага зардал шаардах шороон 4

2 ордуудыг ашигладаг байсан бөгөөд одоо ч ашиглаж байгаа билээ. Мөн хууль дүрэм сул, авлигал хээл хахууль ихтэй учир нөхөн сэргээлт хийлгүйгээр байгаль орчныг бохирдуулж, орхиж байна.энэ нь алт олборлогч компаниуд асар их ашигтай ажиллах үндэс болж байгаа бөгөөд үүнд бас алтны ханшны өсөлт ч нөлөөлж байна. Эдийн засгийн асар үнэ цэнтэй мэт харагдах алтыг олборлох үүднээс байгаль дээр буй үнэ цэнгүй мэт харагдах усыг (шингэн алтыг) ашиглан олборлож буй бөгөөд үүний үр дүнд Монгол улс хэрхэн хохирч буйг судлахыг зорилоо.монгол улсын хувьд тухайн олборлож буй ашигт малтмалыг голлон анхаарч, татвар хураамж авахыг чухалчилдаг бөгөөд олборлохын тулд ашиглагдаж буй бусад нөөцийг үнэлэх, түүнээс хэрхэн татвар авах тогтолцоо дутуу дулимаг байна. Сэргээгдэх боломжгүй говийн усыг уул уурхайн компаниуд хэдэн сая шоо метрээр нь ашиглаж байгаа ч ард иргэдийн хэрэглэж байгаа ундны уснаас дахин бага төлбөр төлдөг мэдээ бий.шударга бус энэ үнэлгээг өөрчилж, ашиглаж бохирдуулсныхаа хэрээр төлбөр төлдөг зарчимд шилжихийг байгаль орчны хөдөлгөөнүүд санал болгож байна. ОНОЛЫН ҮНДЭСЛЭЛ Эдийн засгийн үнэ цэн гэдэг нь тухайн бараа үйлчилгээний зах зээл дээр яг одоо зарагдах боломжит үнэ юм. Эдийн засгийн үнэ цэн өндөртөй ашигт малтмалыг олборлохыг олборлогч талууд эрмэлздэг бөгөөд үнэ цэн өндөртөй ашигт малтмалыг олборлохын тулд эдийн засгийн үнэ цэн багатай нөөцүүдийг ашигладаг.тухайн ашигт малтмалын эдийн засгийн үнэ цэн буюу борлогдох боломжит үнээс тухайн ашигт малтмалыг олборлохтой холбогдон гарсан хувьсах зардлыг хасч ахиуц ашгийг тооцдог. Байгууллагын үйл ажиллагааны үр дүн буюу ашгийг тооцохдоо нягтлан бодох бүртгэлд борлуулалтын орлогоос түүнтэй холбогдон гарсан зардлыг хасч, тайлагнан гаргадаг бол эдийн засагт борлуулалтын орлогоос түүнтэй холбогдон гарсан зардал болон түүний үр дүнгээс үүсэх алдагдсан боломжийг хасч, ашгийг тодорхойлдог. Өөрөөр хэлбэл: НББ ашиг = Орлого Зардал Эдийн засгийн ашиг = Орлого Зардал Алдагдсан боломжийн өртөг Алдагдсан боломжийн өртгийг тодорхойлохын тулд түүнийг 3 түвшинд авч үзэн тодорхойлох шаардлагатай.алдагдсан боломжийн өртөг нь ямар нэгэн байдлаар тооцож болохуйц хэмжигдэхүүнтэй, үндэслэлтэй байх ёстой. 1. Хувь хүний түвшинд: Хувь хүн ямар нэгэн сонголт хийхэд сонгогдоогүй үлдсэн боломжийн өгөөжийг хувь хүний алдагдсан боломж гэнэ. 2. Байгууллагын түвшинд: Ямар нэгэн төсөл шийдвэр гаргалтаас хамааран нэг л сонголтыг хийдэг бөгөөд сонгогдоогүй үлдсэн бусад хувилбарын хамгийн өндөр өгөөжийг байгууллагын хувьд алдагдсан боломжийн өртөг гэж үздэг. 3. Улс орны хувьд буюу глобал түвшинд: Тухайн улс орны хэрэгжүүлж буй бодлогоос үүдэн буй гарч байгаль, экологи, нөөцийн хорогдлыг авч үздэг. Одоогоор улс орны хувьд алдагдсан боломжийн өртгийг тооцох нэг хэлбэр бол ногоон дотоодын нийт бүтээгдэхүүн юм. Ногоон дотоодын нийт бүтээгдэхүүн нь тухайн орны дотоодын нийт бүтээгдэхүүнээс нөөцийн хорогдлыг хасч тооцдог. (Нөөцийн хорогдол нь: гадагш 5

3 экспортолсон нөөц, дотоодод боловсруулан гадагш экспортолсон нөөц, дотоодод боловсруулан ашигласан нөөц, дотоодод ашигласан нөөц орно.(j. Talberth, 2006) СУДАЛГАА Өнөөдөр дэлхийн хэмжээнд гаргаж авсан алтны хэмжээ тонн, харин жилд 2300 гаруй тонн алт олборлодог байна.сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд алтны эрэлт, хэрэглээ эрс нэмэгджээ.өнгөрсөн жил л гэхэд хөрөнгө оруулагчид 11 мянган тонн алт худалдан авсан байна.өнөөдрийн байдлаар Монгол Улсын алтны батлагдсан нөөц 1600 гаруй тонн,таамаг нөөц нь 5000 тонн.хамгийн том, алтны үндсэн ордын нэг нь Тавт. Уг орд алт, мөнгө, зэсийн баялаг агуулгатай.булган аймгийн нутагт байрлах уг орд алтны 130, мөнгөний 370 тонн хүдрийн нөөцтэй,мөн зэсийн илрэл бий.төв аймгийн нутагт орших Гацууртын алтны үндсэн ордын нөөцийг 40 тонн гэж тооцжээ.үүнээс гадна Завхан аймагт Баян айргийн алтны үндсэн орд бий.уг ордын нөөцийг 50 орчим тонн хэмээн тогтоосон байна.эбэхя-аас гаргасан судалгаагаар Монголд алтны 130 уурхай бүртгэлтэй байдаг. Тэд 2011 оны 10 сарын байдлаар 21 гаруй тэрбум төгрөтий татвар төлсөн байна. Монголын алт олборлолт өндөр байх үе буюу оны үеднийт алт олборлолтын ная гаруй хувийг нь "Монголросцветмет", "Алтан Дорнод Монгол", "Бороо гоулд", "Монгол газар" гээд 10 компани л олборлодог байв. Үлдсэн хувийг нь 100 гаруй жижиг компани олборлож байв.одоо ч эдгээр жижиг компани олборлолтоо үргэлжлүүлэн хийж байна.эдгээр жижиг компани тус бүр жилд дунджаар кг алт олборлодог.үүнээс гадна алт олборлогч 32 мянган нинжа бий.тэд жилд 1500 кг орчималт олборлодог гэсэн судалгааг олон улсын байгууллагууд хийсэн байдаг.үүнээс үндэслэн тооцож үзвэл нэг нинжа буюу хувиараа алт олборлогч нэг иргэн дунджаар 50 грамм алт олборлосон байна.(m&m, 2011)2010 оны байдлаармонголоос 4000 тонн гаруй алт олборлосон мэдээ бий боловч 2117 тонн алтыг л Монгол банк -д тушаасан байна.(монголбанк, 2012)Үүнээс үзэхэд алт олборлолт нь буураагүй харин хилээр нууж авч гарах болсон байна. Учир нь гэвэл алт үйлдвэрийн нарийн боловсруулалт шаардахгүй тул ээмэг, бөгж зэрэг эдлэл хийгээд гаргадаг аж.(г.баянмөнх, 2012) Хүснэгт 1: "Монгол Банк"-ны сүүлийн 5 жилийн худалдан авсан алтны хэмжээ Он Худалдан авсан алт "кг"-аар Жилийн өөрчлөлт, % 1 унц алтны олон улсын дундаж ханш $ $ $ $ $ Эх сурвалж: (МонголБанк, 2012) 6

4 График 1: Сүүлийн 5 жилийн алтны зах зээлийн үнэ цэн Эх сурвалж: (Goldprice, 2012) Монгол улсын уурхайн дийлэнх нь шороон орд буюу ил уурхай бөгөөд урьд өмнө нь байсан орд газар болон тэр дундаа гол, горхины ойролцоох элс, хайрганаас алт олборлодог.хууль ёсны ил уурхайн олборлолтоор одоогоор жилд ойролцоогоор 110,000 унц алт гаргаж авдаг. Шороон орд буюу ил уурхай нь шороог усаар угаах замаар хүнд металл, алтыг гаргаж авдаг тул усыг ихээхэн хэмжээгээр зарцуулдаг байна. Дэлхий дээрх усны нөөцийн 2.5 хувийг цэвэр усны нөөц эзэлдэг. Манай улсын хэмжээнд жилд сая шоо метр ус ашигладаг бөгөөд үүний 12.6 хувь буюу 103,8сая шоо метр усыг уул уурхайн салбарт ашигладаг аж. Усны хэрэглээний энэхүү түвшин 2021 он гэхэд улсын хэмжээнд хоёр дахин, Улаанбаатар хотын хэмжээнд 40 хувиар нэмэгдэнэ гэж мэргэжилтнүүд тооцоолсон байна.харин усны төлбөр тооцоо 2006 онд 2.7 тэрбум төгрөгт байсан бол онд 4.7 тэрбум төгрөг болон нэмэгдсэн байна.сая дурдагдсан татвар болон ашигласан усыг хооронд нь харьцуулбал 1 шоо метр ус буюу 1000 литр ус тутамд 6 төгрөгийн төлбөр төлсөн байна. Одоо мөрдөж буй хуулинд ашигт малтмалыг олборлох баяжуулах үйлдвэрлэлд газрын гадаргын усыг ашигласан бол шоо метр бүрт 100 төгрөг, гүний усанд 150 төгрөгийн төлбөр ногдуулахаар заасан байдаг. Хүснэгт 2:(Монгол Улсын хууль Ус, рашаан ашигласны төлбөрийн тухай хууль 7 дугаар зүйл. Төлбөрийн хувь, хэмжээ) Ус ашигласны төлбөрийн хувь, хэмжээг энэ хуулийн 6 дугаар зүйлийн 1дэх хэсэг хэсэгт заасан төлбөр тооцох үзүүлэлтийн нэгжид дараах хязгаарт багтаантогтооно: 7

5 Төлбөр ногдох ус Хэмжих нэгж Төлбөрийн хязгаар Гадаргын усанд Газрын доорх усанд доод дээд доод дээд 1. Усан цахилгаан станц, усан замын тээвэр, усны түгээмэл тархацтай амьтан, ургамал үржүүлэх, аялал зугаалга, биеийн тамирын зэрэг хувь үйлдвэрлэл, үйлчилгээний борлуулалтын орлогын дүнгээс 2. Хүн амын унд, ахуйн зориулалтаар ашигласан усны шоометр тутамд төг - - 1, З. Иргэн,аж ахуйн нэгж, байгууллагын үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, аж ахуйн зориулалтаар төг ашигласан усны шоометр тутамд 4. Уул уурхайн үйлдвэрлэлд ашигласан усны шоо метр тутамд: а/ Алт, цагаан тугалга олборлолт төг б/ Газрын тос олборлолт, цайр, хар тугалга баяжуулах төг в/ Зэсийн баяжмал, хайлуур жонш баяжуулах төг Эх сурвалж: (УИХ, 2004) /Дээрх 7-р зүйлд 2004 оны 12 дугаар сарын 2-ны өдрийн хуулиар нэмэлт, өөрчлөлт орсон/ 2. Рашаан ашигласны төлбөрийн хэмжээг энэ хуулийн 6 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасан төлбөр тооцох үзүүлэлтийн нэгжид дараах хязгаарт багтаан тогтооно. Төлбөр ногдох рашаан Хэмжих Төлбөрийн хязгаар /төгрөгөөр/ нэгж Халуун Хүйтэн доод дээд доод дээд 1. Эмчилгээ, сувилгааны зориулалтаар ашиглахад Хүн-хоног Үйлдвэрлэлийн үндсэн болон туслах түүхий эд болгон ашиглахад шоометр Ус ашигласны төлбөрийн хувь, хэмжээг энэ зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасан хязгаарт багтаан Засгийн газар, рашаан ашигласны төлбөрийн хэмжээг мөн зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасан хязгаарт багтаан аймаг, нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал тус тус тогтооно. (УИХ, 2004) Одоогийн энэ мөрдөж буй хэмжээг 1500 төгрөг болгох боломж байгааг салбарынхан нь онцолсон. Усны газрын орлогч дарга З.Батбаяр Борооны ус ч үнэтэй илтгэлдээ Манай улсад ус ашигласны төлбөр жил бүр нэмэгдэж байгаа боловч дэлхий дахинд багасч байна.энэ нь эдийн засгийн маш их ач холбогдолтой.олон улсад усны нөөц ашигласны, усны менежментийн, ус бохирдуулсны, усны чанарын төлбөр авдаг.харин манай улсад ус бохирдуулсны төлбөр, усны татвар буюу эко татварыг заавал авах ёстой байгаа юм гэж дурдсан байна.(г.баянмөнх, 2012) 8

6 ЭМПИРИК СУДАЛГАА Шороон ордыг ашиглагч 1 тэрбум хүртэлх цэвэр хөрөнгөтөй(өөрийн хөрөнгө буюу эздийн өмч, өөр өөр хэлбэл өр төлбөр ороогүй хөрөнгө) 11 уурхайн судалгаагаар дараах тоон мэдээллийг олж авсан болно. Уурхайбүр дээр ажиглалт, ярилцлагын аргыг ашигласан болно. Шороон ордыг ашиглагч уурхайг 2 ангилан авч үзэх зайлшгүй шаардлагатай. Энэ нь түүний гарц, олборлолт, гаргаж буй зардалтай холбоотой юм. 1. Шороон ордыг анхлан ашиглагч уурхай 2. Ашиглагдсан шороон ордыг дахин ашиглагч уурхай Уурхай бүрийн олборлолт, ашиглаж буй техник, хангамж, өдрийн ажиллаж буй цаг ажилчдын тоо өөр бөгөөд энэ мэдээллийг нэгтгэн дүгнэж дундажлан тооцож дараах тооцооллыг гаргалаа. Хүснэгт 3: 2011 оны 8 сарын байдлаар алтны уурхайн мэдээлэл Үзүүлэлтүүд Шороон ордыг анхлан ашиглагч уурхай( 4 уурхайн дунджаар) Ашиглагдсан шороон ордыг дахин ашиглагч (7 уурхайндунджаар) 1 өдөрт 1 сард 1 өдөрт 1 сард Олборлолт 255 грамм 7650 грамм 107 грамм 3210 грамм Тухайн үеийн грамм алтны зах зээлийн үнэ: 65,250 65,250 65,250 65,250 Нийт зах зээлийн үнэ 16,638, ,162,500 6,981, ,452,500 буюу борлуулалт Мөнгөөр гарах Зардлууд: Шатахуун, сэлбэг 5,955, ,650,000 2,855,000 85,650,000 Хэрэгсэл Цалин 1,957,000 58,710, ,000 25,560,000 Бусад 1,685,000 50,550, ,000 57,750,000 Нийт мөнгөөр гарах зардал 9,597, ,910,000 4,632, ,960,000 Мөнгөн бус буюу 238,888 7,167, ,000 5,940,000 элэгдлийн зардал Нийт үйл ажиллагааны 9,835, ,076,640 4,830, ,900,000 зардал: Үйл ажиллагааны ашиг 6,802, ,085,860 2,151,000 64,530,000 Хүснэгт 4:1 литр усны тариф, монгол улс болон олон улс Үзүүлэлтүүд Нэгдсэн шугамын цэвэр усны тариф Гэр хорооллын түгээлтийн тариф Уул уурхайн компаний ус ашиглалтын тариф Монгол улс Англи улс Хувь хүн Байгууллага Хувь хүн суурь ханш Байгууллага суурь ханш 0,32 0,61 4,73 6, ,15 9

7 Хүснэгт 5: Шороон ордын уурхайн усны хэрэглээ нийт төлбөр, алдагдсан боломжийн өртөг Үзүүлэлтүүд Шороон ордыг анхлан ашиглагч уурхай( 4 уурхайн дундажаар) Ашиглагдсан шороон ордыг дахин ашиглагч (7 уурхайндундажаар) 1 өдөрт 1 сард 1 өдөрт 1 сард 960 м 3 28,800 м м 3 18,000 м 3 Гүнээс гаргаж буй ус м 3 - ээр Гүнээс гаргаж буй ус 960,000 л 28,800,000 л 600,000 л 18,000,000 л литр-ээр Алт угаахад зарцуулж буй ус литрээр 672,000 л 20,160,000 л 420,000 л 12,600,000 л М 3 тутам төлөх төлбөр Төлбөл зохих татвар 144,000 4,320,000 90,000 2,700,000 Бодитоор төлсөн татвар 532, ,000 Зөрүү 3,787,500 2,355,000 Гэр хорооллын айлуудын 1 литр цэвэр усанд зарцуулж буй зардал литр тутамд 1 төгрөг бөгөөд энэ ханшаар тооцсон цэвэр усны алдагдсан боломж Савлаж зарж буй цэвэр усны ахиуц ашиг (1 литр тутмаас олдог ашиг) 160 төгрөгийн (Бояаж цэвэр ус) ханшаар тооцсон цэвэр усны алдагдсан боломж 672,000 20,160, ,000 12,600, ,520,000 3,225,600,000 67,200,000 2,016,000,000 Хүснэгт 5: Шороон ордын уурхайн үйл ажиллагааны ашиг болон алдагдсан боломжийн өртөг, эдийн засгийн ашиг Үзүүлэлтүүд Шороон ордыг анхлан ашиглагч уурхай (4 уурхайн дунджаар) Ашиглагдсан шороон ордыг дахин ашиглагч (7 уурхайн дунджаар) 1 өдөрт 1 сард 1 өдөрт 1 сард Үйл ажиллагааны ашиг 6,802, ,085,860 2,151,000 64,530,000 Гэр хорооллын айлуудын 1 литр цэвэр усанд зарцуулж буй зардал литр тутамд 1 төгрөг бөгөөд энэ ханшаар тооцсон цэвэр усны алдагдсан боломж 1 литр усыг 1 төгрөгөөр тооцсон эдийн засгийн ашиг 672,000 20,160, ,000 12,600,000 6,130, ,925,860 1,731,000 51,930,000 10

8 Хүснэгт 6: Шороон ордын уурхайн үйл ажиллагааны ашиг болон алдагдсан боломжийн өртөг, эдийн засгийн ашиг Үзүүлэлтүүд Шороон ордыг анхлан ашиглагч уурхай( 4 уурхайн дунджаар) Ашиглагдсан шороон ордыг дахин ашиглагч (7 уурхайн дунджаар) 1 өдөрт 1 сард 1 өдөрт 1 сард Үйл ажиллагааны ашиг 6,802, ,085,860 2,151,000 64,530,000 Савлаж зарж буй цэвэр усны ахиуц ашиг (1 литр тутмаас унагадаг ашиг) 160 төгрөгийн ханшаар тооцсон цэвэр усны алдагдсан боломж 1 литр усыг 160 төгрөгөөр тооцсон эдийн засгийн алдагдал 107,520,000 3,225,600,000 67,200,000 2,016,000, ,717,138-3,021,514,140-65,049,000-1,951,470,000 Дээрхи судалгаанаас харахад Монгол улс, шороон ордын алтны уурхайн үйл ажиллагаанаас эдийн засгийн ихээхэн хэмжээний алдагдлыг хүлээдэг нь харагдаж байна. Шороон ордын алтны уурхайн зөвхөн ус ашиглалтын эдийн засгийн ашгийг тооцож үзэхэд дээрх тооцоолол гарч байгаа бөгөөд эдгээр уурхайн үйл ажиллагаанаас болж үүссэн экологийн хохирол нь үүнээс илүү. Үүний тод жишээ нь Орхон, Онги зэрэг голын одоогийн байгаа байдал билээ.одоогийн алт олборлогч гол төв нь Орхон голын ай сав газар бөгөөд энэ ай савын газрын гүнээс гаргаж буй ус нь байгалийн эрдэст ус буюу бидний хэллэгээр рашаан гэж нэрлэгддэг ус юм. Энэхүү алт олборлож буй газрын орчим олон гол, горхи, рашаан байдаг бөгөөд бидний сайн мэдэх хужирт рашаан хүртэл энэ ай сав газраас савлагдан бидний хэрэгцээнд зориулагдан ирдэг. Усны нөөц, өсөн нэмэгдэх үйлдвэрлэл болон хүн, амын хэрэгцээг хангах асуудал монголчууд бидний хувьд томоохон сорилтыг бий болгож байна.боажя-аас гаргасан судалгаагаар хуурайшилтын хүрээ улам бүр хойш тэлж, байгаа бөгөөд цөлжилтөд өртөх магадлалтай бүс нутгийн талбайг улам нэмэгдүүлж байгааг харуулж байгаа юм.(р.оюунцэцэг, 2012,01,17) 11

Зураг 1: Орхон гол Эх сурвалж: (Р.Оюунцэцэг, 2012,01,17) Орхон гол Ойн нөөцийн хомсдол, доройтол анхаарал татахуйц хэмжээнд хүрчээ.тухайлбал, түймэрт өртсөн ойн талбай 1.395.

9 Зураг 1: Орхон гол Эх сурвалж: (Р.Оюунцэцэг, 2012,01,17) Орхон гол Ойн нөөцийн хомсдол, доройтол анхаарал татахуйц хэмжээнд хүрчээ.тухайлбал, түймэрт өртсөн ойн талбай га, хортонд нэрвэгдсэн ойн талбай га болсон байна".(л.гансүх)үнэхээр онгон тансаг байгалиараа гаднынхныг уулга алдуулдаг байсан манай орон өдгөө уур амьсгалын өөрчлөлт, уул уурхайн олборлолтын шуурганд нэрвэгдэж, бохирдоогүй хөрс, ус, агааргүй, нэрвэгдээгүй амьтан, ургамалгүй болсон нь гашуун боловчүнэн.зураг дээр Орхон гол харагдаж байна. Бидний мэддэгээр Улиастай, Тамир, Туул, Хараа, Ерөө, Шарынголыг нийлүүлэн урсдаг тунгалаг устай Орхон гол өнөөдөр усаар бус улаан шороогоор урсаж, хүн битгий хэл мал ундаалах аргагүй болчихоод байгааг гэрэл зургийн хальснаа ийнхүү буулгажээ.(р.оюунцэцэг, 2012,01,17)Монгол Улс жилдээ олборлох салбарт хамгийн их буюу 103 сая шоо метр усаа ашиглуулдаг. Гэтэл эдгээр уул уурхайн компаниуд ашигласан усныхаа төлбөрт олж байгаа орлогынхоо дөнгөж 0,01-0,1 хувьтай тэнцэх хэмжээний өчүүхэн төлбөрийг төлдөг байна. Тухайлбал, Петро Чайна Дачин Тамсаг компани метр гүн хайгуулын цооног өрөмдөхөд м 3 ус хэрэглэж, нэг тонн нефть усаар түрж гаргахад 10 м 3 ус зарцуулдаг тооцоо гарсан.тэд 10 мянган литр ус зарцуулж 6.6 баррель нефть олборлодог ч ашигласан усны төлбөр нь нийт зардлын дөнгөж хувьтай л тэнцэж байна. ДҮГНЭЛТ Монгол Улс жилдээ олборлох салбарт хамгийн их буюу 103 сая шоо метр усаа ашиглуулдаг. Гэтэл эдгээр уул уурхайн компаниуд ашигласан усныхаа төлбөрт олж байгаа орлогынхоо дөнгөж 0,01-0,1 хувьтай тэнцэх хэмжээний өчүүхэн төлбөрийг төлдөг бөгөөд усны алдагдсан боломжийн өртөг, эдийн засгийн ашгийг тооцож үзвэл шороон орд ашиглагч алтны компаний үйл ажиллагааны ашгаас 15 дахин илүү алдагдлыг Монгол улс хүлээж байна. Энэ 12

10 тооцоо нь зөвхөн ашиглагдаж буй усан дээр гаргасан тооцоо бөгөөд алтны уурхайн үйл ажиллагаанаас болон бохирдсон гол ус, ан амьтан, экологийн бохирдлын хохирлыг тооцвол асар өндөр тоо гарах бизээ. Дээрх байдлаас дүгнэхэд Монгол улс Алт хөтөлбөр -ийг авч хэрэгжүүлснээс одоог хүртэл буюу 2011 онд явуулсан усны тооллогын дүнгээс үзэхэд ширгэсэн гол горхи 551, нуур, тойром 483, булаг, шанд 1587 байгаагийн ихэнх нь ойт хээр, хээрийн бүсэд бүртгэгдсэн бөгөөд энэ нь экологийн сүйрэл, цөлжилт рүү хөтөлсөн байна. Иймээс алтны шороон ордыг ашиглагч компаниудын үйл ажиллагаанд хатуу хяналт тавих, нөхөн сэргэлтийг нэн даруй хийлгэх, ашигласан усны үнэ тарифыг өөрчлөх шаардлагатай. Хэрэв Ногоон дотоодын нийт бүтээгдэхүүн -ий загвараар дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийг тооцвол Монгол улс шиг байгалийн нөөцийг олборлогч улсын дотоод нийт бүтээгдэхүүн өсөлттэй биш хасах утгатай гарах магадлалтай. Монгол улсад ашиглагдаж буй бүх ордын алдагдсан боломжийн өртөг болон эдийн засгийн ашгийг тооцох асуудал нь нэн тулгамдсан асуудлуудын нэг болж байна. Санал зөвлөмж Шороон ордын үйл ажиллагааг хязгаарлах, хяналтыг сайжруулах, Ус ашигласны төлбөрийг нэмэгдүүлэх, Ашигт малтмалын нөөцийн үнэлгээг хийх, Ашигт малтмалын техник эдийн засгийн үнэлгээний үндэслэлийг сайжруулах шаардлагатай. НОМЗҮЙ Г.Баянмөнх. (2012). Усны төлбөр, татварыг нэмэх шаардлагатай. Өдрийн шуудан. Л.Гансүх, Б.-ы. с. "Тогтвортой хөгжил ба байгаль орчны засаглал". "Тогтвортой хөгжил ба байгаль орчны засаглал". МонголБанк. (2012, 03 01). Тушаасан алтны статистик. Retrieved 12 31, 2006, from Р.Оюунцэцэг. (2012,01,17). Байгаль орчингүйгээр хөгжил үгүй. Өнөөдөр сонин. УИХ. (2004). УС, РАШААНЫ НӨӨЦ АШИГЛАСНЫ ТӨЛБӨРИЙН ТУХАЙ. Goldprice. (2012, 4). Gold page 5 year. Retrieved from Gold price. J. Talberth, A. B. (2006). Ecological economics. NY. M&M. (2011, 2 26). mininginvestment.mn. Retrieved from mininginvestment.mn. 13

ГААЛИЙН ТАРИФ, ГААЛИЙН ТАТВАРЫН ТУХАЙ ХУУДЛЬД ОРСОН НЭМЭЛТ, ӨӨРЧЛӨЛТ

ГААЛИЙН ТАРИФ, ГААЛИЙН ТАТВАРЫН ТУХАЙ ХУУДЛЬД ОРСОН НЭМЭЛТ, ӨӨРЧЛӨЛТ ГААЛИЙН ЕРӨНХИЙ ГАЗАР 2016 он 12/23/2016 1 ДЭЛХИЙН ХУДАЛДААНЫ БАЙГУУЛЛАГА - ГААЛИЙН ТАРИФ Монгол улс: ДХБ-ын олон талт худалдааны хэлэлцээрийн