DIE EKOLOGIE VAN DIE SWARTWITPENS IN DIE SANDVELD NATUURRESERVAAT, VRYSTAAT PROVINSIE. deur MADALEINN HELEEN JOOSTE

Transcription

1 DIE EKOLOGIE VAN DIE SWARTWITPENS IN DIE SANDVELD NATUURRESERVAAT, VRYSTAAT PROVINSIE deur MADALEINN HELEEN JOOSTE Verhandeling voorgele ter gedeeltelike vervulling vir die graad MAGISTER SCIENTIAE in Natuurlewebestuur Sentrum vir Natuurlewebestuur Fakulteit Natuur en Landbouwetenskappe Universiteit van Pretoria Pretoria Studieleier: Prof W. V AN HOVEN 2000 University of Pretoria

2 DIE EKOLOGIE VAN DIE SW ARTWITPENS IN DIE SANDVELD NATUURRESERVAAT, HOOPST AD DISTRIK, VRYSTAAT PROVINSIE deur MADALE INN HELEEN JOOSTE STUDIELEIER: ProfW. van Hoven Sentrum vir Natuurlewebestuur Fakulteit Natuur en Landbouwetenskappe Universiteit van Pretoria MAGISTER SCIENTIAE in Natuurlewebestuur UITTREKSEL Gedurende 1995/96 is 45 swartwitpense in die Sandveld Natuurreservaat hervestig. Die doel van die studie was om die interaksie tussen swartwitpens en hul (nuwe) habitat en ander wildspesies te bestudeer ten einde 'n effektiewe bestuursplan te verseker. Die volgende aspekte is bestudeer, veldtoestand, bevolkingsekologie, habitatvoorkeure, voedingsvoorkeure en interspesie interaksie en kompetisie vir hulpbronne en ruimte. Die habitats voorkeurgebiede van die swartwitpense is ontleed deur die botaniese samestelling, die smaaklikheid van die grasse, basale bedekking, grondbedekking en fitomassa van die gebiede te bepaal Die veld verkeer in 'n redelike tot uitstekende toestand. Die swartwitpensgetalle het vanaf 45 by met hervestiging tot September

3 1999 gegroei tot 128. Twee teeltroppe, een trop vrygese1 bulle en drie territoriale bulle word in die Vetrivier-Noord bestuursgebied gevind, tenvyl een teeltrop, drie vrygesel bulle en een territoriale bul in die Vetrivier-Suid bestuursgebied gevind word. Geboortes het regdeur die jaar voorgekom met 'n piek in Februarie en Maart, met 'n tweede piek gedurende September en Oktober. Die habitat wat voorkeur geniet in die Sandveld Natuurreservaat is soortgelyk aan wat waargeneem is in vorige studies. Die swartwitpens toon 'n voorkeur vir oop savanna boomveld habitat. Die swartwitpens is hoofsaaklik 'n grasvreter, maar het wel in die droe wintermaande vrugte en blare van boom- struik- kruid- en biesiespesies benut. Gedurende die studie is 33 plantspesies as benut aangeteken, waarvan 25 as grasspesies gerdentifiseer is. Die swartwitpens is seide saam (in die teenwoordigheid van) ander wildspesies waargeneem. Moontlike geskikte habitatsgebiede met groot bevolkings van ander wild teenwoordig is deur die swartwitpense vermy. Bestuursaanbevelings word gemaak, rakende wildgetalle, voeding, bosverdigting en veldtoestand, wat gebaseer is op bevindinge van hierdie en vorige studies. SLEUTEL WOORDE Sandveld Natuurreservaat, veldtoestand, habitat, bevolkingsekologie, voeding. 11

4 Opgedra aan Han w:t aile; gtj1wk hi m ~ gesin Pa, Ma, Janin; Cilliws m Ar~,'~',t Nature may be a cruel contradiction - lifeforever warring against life sage is thejriendship oj God. securif (friendship we cannot be ajjraid. Life is the glorious experim ent, and Death the great adventure, w hen the mists shall at lastlift long enough Jor us to see clearly. - Vivienne de Watteville 111

5 INHOUDSOPGAWE Bedankings... vi Hoofstuk 1. Inleiding... 1 Literatuurverwysings... 5 Hoofstuk 2. Studiegebied... "...,...,',... 7 Geskiedenis... 7 Ligging en grense... 8 Opperviakles... 8 Topografie...,... 8 Geologie Klimaat Planlegroel \Vildhervestiging.. ",... ".,.,... "...,... '...,..,' 16 Lileraluurverwysings Hoofstuk 3. Plantegroei Inleiding '~'v'fetodes..., '... " "...,... ',.,'...,... "..., Resullate en bespreking Literatuurverwysings Hoofstuk 4. Veldtoestand en weidingskapasiteil Tnleiding..., Metodes Resultate en bespreking Gevolgtrekking T 1,1,t- 1:1 u...tu Ur\ tao...tvv)[' 31 no~ 00;:..., Hoofstuk 5. Bevolkingsekologie Inleiding Metodes Resultate en bespreking...,..., IV

6 Literatuurverwysings Hoofstuk 6. Habitatseleksie Tnleiding... _ Melodes Resultate en bespreking Opsomming Tjteratuurvel"vysings HoofslUk 7. Voeding Inleiding Metodes Resultate en bespreking Opsomming L'. lteratuurverwyslngs Hoofstuk 8. Bestuursaanbevelings Opsomming Sumnlary Bylaag v Vl

7 Literatuurverwysings Hoofsluk 6. Habilatseleksie Tnleiding Metodes Resultate en bespreking Opsomnling T ;t."..~t".,.'v"'.,~"iisino-q "71 l~1 """'lu "Ul \,.. 1 Y.;".., C'" ~.~.~.. ~.. ~.~.~ ,...,.~ ~, >,.,,.<,,', " I I Hoofsluk 7. Voeding Inleiding Metodes Resultate en bespreking Opsomming Literatuurverwysings Hoofstuk 8. Besluursaanbevelings Opsomming Sunmlary Bytaag v

8 BEDANKINGS Dankie aan die Vrystaatse Departement van Omgewingsake en Toerisme wat my toegelaal. het om die sl.udie in die Sandveld Natuurreservaal uit te voer. Dankie aan al die personeel vir hul be1angstell ing en ondersteuning. Dankie aan wfur. A. van der Westhllizen en Mev. A. van der Westhuizen vir die verblyf wat hulle vir my tydens hierdie studie verskaf het en ook vir hulle hulp en ondersleuning. Mnr. J.L. du Toi! dankie vir u leiding, sonder sy hulp sou ek moeilik hierdie studie kon voltooi. Dankie ook vir Mnre. IS.S. Van 7yl en S1 Els en die ander personee1 van Sandveld Natullrreservaat vir hul belangstelling, hull' en ondersteuning. Dankie aan Me. E. Schulze vir haar hulp mel die data insameling, data vervverking en ook vir haar raad en geduld. Me. H. van der Mervve dankie vir al die ure se data inlees in die rekenaar en die verwerking daarvan. Dankie aan Dr. P. Nel vir sy hulp tydens die studie. Dankie aan die Weerburo in besonder Me. C. de Villiers vir a1 die weerdata wat sy aangestuur het. Mev. R. van Romburgh, Del'artement van Landboll, dankie V}f al die plantontleding wat sy gedoen het. Dankie Dr. K. Eslerhuize, Universi!ei! van die Vryslaal, Prof. C. Smi! en Dr. M. van der Linde vir hul1e hulp met die statistiese vervverking van die data. Dankie Prof W. van Hoven, Mev. L. Swanepoel en Mm. B. Orban van die Sentrurn vir Natuurlewebestuur vir hul hulp en ondersteuning. Vl

9 HOOFSTUKI INLEIDING Die swartwitpens Hippotragus niger is een van die indrukwekendste bokke in Afrika en is naas die eland Taurotragus oryx en die bastergemsbok Hippotragus equinus die grootste boksoort. Die swartwitpens behoort tot die sub-familie Hippotraginae wat die genera Hippotragus en Oryx insluit. Die genus Hippotragus sluit drie spesies in naamlik die swartwitpens, Hippotragus niger (Harris, 1838), die bastergemsbok, Hippotragus equinus (Desmarest, 1804) en die bloubok, Hippotragus leucophaeus. (Pallas, 1766). Hippotragus leucophaeus was die eerste Afrika spesie wat binne die huidige historiese tydperk uitgesterf het (Penzhom 1992), terwyl H niger en H equinus in verskeie lande gelys word as kwesbaar, skaars, bedreig of feitlik uitgesterf buite natuurreservate (Wilson en Hirst 1977; Smithers 1986; Skinner en Smithers 1990; Gouws 1992; Nel 1992; Anon 1993). Die status en verspreiding van H niger word in Tabel 1.1. gegee. Vol gens Nel (1992), is die huidige status van H niger in 55% van die gelysde lande onbevredigend. Volgens Smith (1992) is daar drie swartwitpens subspesies naamlik: Hippotragus niger niger (die Suidelike swartwitpens), Hippotragus niger roosevelt; (die Oos Afrika swartwitpens) en Hippotragus niger varianii (die reuse of koninklike swartwitpens). Hippotragus niger niger (die Suidelike swartwitpens) kom in Suid Afrika voor. Estes (1997) beskryf nog 'n vierde subspesie naamlik, Hippotragus niger kirkii wat in Kenia voorkom. In die Rooi Data boek van Suid-Afrika is H n. niger as een van die 14 kwesbare spesies in Suid-Afrika gelys (Smithers 1986; Ledger 1990). Smithers (1986) dui aan dat H n. niger voorheen in Suid-Afrika in die voormalige Transvaal, die Nasionale Krugerwildtuin en dele van die Letaba, Pelgrimsrus en

10 Tabell.l : Die status en verspreiding van Hippotragus niger in Suider-Afrika (East 1989 In: Nel 1992). LAND VORIGE HUIDIGE HUIDIGE ~"-~~, ~-.~",, ANGOLA VERSPREIDING VERSPREIDING STATUS '''. '_~m.._._~'.~~~. ~~_ _.'<#'''n ~..._, " "_"w_ _,,~_~,.,_.~,. Reuse swartwitpens oos van Luanda, ander marginaal in die sui de verspreidingsgebied het gekrimp, hoofsaaklik in bewaringsgebiede kwesbaar; getalle 2000 ZAMBIe Regdeur wydverspreid, afgeneem tot bevredigend in nie dele van westelike geysoleerde groepe parke, buite parke plato wes van Zambesi buite neem getalle af bewaringsgebiede MALAWI Wydverspreid, nie in in meeste nasionale 2000, hoogland, vleilande en parke en waarskynlik lang grasveld savanne wildreservate stabiel MOSAMBIEK Wydverspreid uitgesterf in suide, kwesbaar, getalle lae digthede: neem af, nie meer sentrale en as paar duisend noordelike dele NAMIB Ie Caprivistrook Caprivistrook, 300, steeds hervestig op skaars, getalle in Waterbergplato bewaringsgebiede neem toe 2

11 Tabel 1.1: vervolg: Die status en verspreiding van Hippotragus niger in Suider Afrika (East 1989 In: Nel 1992). LAND VORIGE HUIDIGE HUIDIGE STATUS VERSPREIDING VERSPREIDING SUID-AFRIKA Groot dele van die Meer geysoleerd, op Skaars, 3500 bosveld en laeveld, privaatgrond hervestig Noordelike en Mpumalanga provinsies SWAZILAND Onbekend Ses in een reservaat skaars 3

12 Waterberg distrikte voorgekom het. Huidiglik is hul verspreiding groter as gevolg van hervestiging op privaat natuurreservate, maar is onderbroke en sporadies. Bewaring van die spesie, is dus 'n prioriteit in Suider-Afrika. Die hoofredes vir die afname in H. n. niger bevolkingsgetalle regoor Afrika (Joubert 1973; Smithers 1986) is as gevolg van: 'n verandering in geskikte habitat die invloed van siektes soos miltsiekte die vernietiging van geskikte habitat (landboukundige en ander menslike hulpbronontwikkeling) en toenemende druk as gevolg van aanvraag as trofees. Verdere redes vir die afnarne in H. n. niger getalle is beperkte inligting en soms verkeerde bestuursbesluite wat geneem is, wat 'n nadelige invloed op bevolkings gehad het. Gedurende die wildtellings is ongeveer 1200 H. n. niger in die Nasionale Krugerwildtuin aangeteken. In Januarie 1985 was daar ongeveer 1413 H. n. niger op private grond en 2056 in die Nasionale Krugerwildtuin (Ledger 1990). Die bevolkingsgetalle van H. n. niger het gedurende die tydperk van 1982 tot 1992 van 2010 tot 1230 afgeneem in die Nasionale Krugerwildtuin (Anon. 1993). Volgens Harrington (1995) was daar gedurende 1993 wildtelling 1059 H. n. niger in die Nasionale Krugerwildtuin aangeteken. Uit inligting wat bekom is uit vorige studies en hervestigingsprojekte is die volgende faktore wat belangrik is vir bestuur ge'identifiseer (NelI992): Hippotragus niger niger het 'n sterk sosiale struktuur wat tot gevolg kan he dat reservate 'n "versadigingspunt" vir die spesie kan bereik voordat drakrag bereik word. Dit is noodsaaklik dat die versadigingspunte bepaal word vir 'n reservaat. Stresfaktore soos voedingstekorte en hoe dierladings kan 'n beduidende rol in die oordraging en vatbaarheid van siektes speel. 4

13 'n Byvoedingsprogram is dikwels nodig weens beperkte reservaatgrootte, min~raalt~kort~ en drasti~s~ omg~wingsv~rand~ring~. Di~ finansid~ impiikasi~s 'van so 'n b)"loedingsprogram is minimaal in "vergelj/king met die PI}'S en bewaringsbelangrikheid van hierdie spesie. Op reservate wat die teel van skaars wild ten doel het moet interspesie kompetisie tot die minimum beperk word deur kompeterende wiidsoorte se getaile laag te hou. Monitering van wild en plantegroei (insluitend kruid- en houtagtiges) is 'n integrale deci van die bcsluur van reservale. Hippotragus niger niger (voortaan verwys as swartwitpens) het voorheen glad nie in di~ Vrystaat voorg~kom ni~, h~tsy natuurlik of in r~s~rvat~. Di~ Vrystaats~ Departement van Omgc\vingsake en Toerisme het bes!uit om aktief betrolr.kc te raak by die bewaring van die die bokspesies deur 'n groep op Sandveld Natuurreservaat te hervestig (1995). Daar is ook twee jaar (1997) later 'n klein troppie in die Willem Prelorius Wildtuin herveslig. Navorsing is noodsaaklik om die mees eitektiewe bestuursprogram te verseker, vir hierdic spesic en ook ander spcsics in die Sandvc1d Natuurreservaat. Die doel van hierdie projek is om die interaksie tussen die swartwitpens, hul (nuwe) habitat ~n and~r wiidspesi~s t~ oostud~~r, om sod~nd~ di~ m~~s ~ff~kti~w~ bcstuursprogram tc vcrsekcr. Die volgcndc aspekte is bestudccr: veldtoestand - in watter toestand verkeer die veld waar die swartwitpense verkom? voork~ur vir habitat tipes - is daar 'n voork~ur vir spesitl~k~ habitat tipes? vocdsclvoorkcur is daar 'n btfotcr vocdsclvoorkcur vir spcsifickc pla..1.lspcsics? daagiikse aktiwiteit hoeveel tyd word spandeer aan verskillende aktiwiteite? bevolkingsamstelling - geboortes en sterftes? int~rspesl~ int~raksi~ ~n kompetisl~ - vir hulpbronn~ en rwillte? LITERATUURVERWYSINGS ANON Make the most ofkruger. Jacana Education. Johannesburg.

14 ESTES, R.D The behaviour guide to African mammals. Russel Friedman Boeke Halfway House. GOUWS, A Reddingsaksie vir waardevolle swartwitpense. Landbouweekblad. 742: HARRINGTON, R Herbivore and habitat changes associated with the roan antelope decline in the Northern Kruger National Park. M.Sc.-verhandeling Universiteit van die Witwatersrand. Johannesburg. JOUBERT, S.C The Roan Antelope. Custos. 2(2): LEDGER, J Southern Africa's threatend wildlife. Endagered Wildlife Trust. Parkview. NEL, E.J Status, distribution and management of sable and roan antelope in the Transvaal. In: Penzhorn, B.L. (red.) Proceedings ofa symposium on the Sable Antelope as Game Ranch Animal. Onderstepoort. PENZHORN, B.L The bloubok - a forgotten relative of the sable and roan antelope. In: Penzhorn, B.L. (red.) Proceedings ofa symposium on the Sable Antelope as Game Ranch Animal. Onderstepoort. SKINNER, J.D. en SMITHERS, R.H.N The mammals ofthe Southern African Subregion. Universiteit van Pretoria. Pretoria. SMITH, S.J Rowland Ward's Pocket Field guide to the Larger Mammals of Africa. Rowland Ward Publications. Johannesburg. SMITHERS, R.H.N South African Red Data Book - Terrestrial Mammals. South African National Scientific Programmes Report; no. 45. FRD, CSIR. Pretoria. WILSON, D.E. en HIRST, S.M Ecology and factors limiting Roan and Sable antelope populations in South Africa. Wildlife Monographs. 54:

15 HOOFSTUK2 STUDIEGEBIED GESKIEDENIS Die Sandveld Natuurreservaat is gestig vir die beskenning van die oostelike yinger van die Kalaharidoring- en Struikbosveld (Schulze, Du Toit, Van Zyl, Van der Westhuizen en Eis 1999). Die reservaat is ook gestig om die wild wat in hierdie veldtipe voorkom te hervestig. In 1995 is besluit om die reservaat ook as 'n teelstasie vir skaars wild te gebruik. Argeologiese bewyse dui daarop dat die gebied gedurende die Pleistoseen en Holoseen tydperke bewoon was deur prehistoriese mense wat die Stellenbosch Fauresmith- en Smithfield-kulture beoefen het (Van Riet Lowe 1929a, 1929b, In: Viljoen 1979). Van die begin van die 19 de eeu af is die area tussen die Oranje- en Vaalrivier opeenvolgend deur groepies Boesmans, Griekwas, Korannas en ander swartstamme bewoon. Die gebied tussen die Vaal- en Vetriviere is in 1835 deur Voortrekkers van die Bataung hoof geruil (Potgieter 1975). Die vroee boere het beeste, Merino- en Afrikanerskape en perde aangehou en het mielies en koring verbou. Kommersiele boerdery metodes, jagdruk en oorbenutting het agteruitgang van die veld tot gevolg gehad en bosindringing het begin plaasvind. Die natuurlike veld is vervang deur landerye en aangeplante weiding. Wild is ook in groot getalle uitgeskiet. Gedurende 1965 is begin om die Bloemhofdam te bou. Nadat die dam in 1970 voltooi is, is die grond wat vir die ontwikkeling van die dam uitgekoop is deur Waterwese oorgedra aan die destydse Provinsiale Administrasie van die Oranje Vrystaat vir die ontwikkeling van 'n natuurreservaat. In 1974 het die destydse Departement Natuur- en Omgewingsake met die ontwikkeling van die reservaat begin. Op 9 Mei 1980 is die Sandveld area as Provinsiale Natuurreservaat geproklameer en in 1980 is die eerste wild hervestig. 7

16 LIGGING EN GRENSE Die Sandveld Natuurreservaat is tussen 25 41' en 26 }3' Oosterlengte en 27 35' en 27 49' Suiderbreedte, noordwes van Hoopstad in die Noordwes-Vrystaat gelee. Die Sandveld Natuurreservaat is gelee by die sarneloop van die Vet- en Vaalriviere langs die Bloemhofdarn. Die naaste dorpe is Bloemhofwat ongeveer 13 km noordwes van die reservaat is in die Noordwes Provinsie en Hoopstad (Vrystaat Provinsie) wat 35 km suidoos van die reservaat gelee is (Figuur 2.1.). Die R34 nasionale pad verbind die reservaat met die twee dorpe (Schulze et ai. 1999). OPPERVLAKTES Die Sandveld Natuurreservaat omsluit In smal strook om die Bloemhofdarn se volmerk. Die Bloemhofdarn beslaan ongeveer ha met volvoorraad en die grondoppervlakte beslaan ha (wanneer die dam vol is). Die reservaat bestaan uit ses bestuurseenhede (Schulze et al. 1999): Oord ha Darn ha Vetrivier-Noord gebied ha wildwerend omhein Vetrivier-Suid gebied ha wildwerend omhein Bultfontein-sloep gebied ha wildwerend omhein Vaalrivier-en Sandspruit bufferstroke ha word verhuur aan boere, nie wildwerend omhein me. Die studie is in die Vetrivier-Noord bestuursgebied uitgevoer. In Figuur 2.1 word die verskillende bestuursgebiede voorgestel. TOPOGRAFIE Die reservaat is tussen 1228 en 1271 m bo seespieel gelee. Die area kan gesien word 8

17 1.0 Oord """"""-" E=~;=3 _ Vetrivier-Suid Vetrivier-Noord Bultfontein-sloep IIiI Vaalrivier-bufferstrook r::;::::::] Sandspruit-bufferstrook.. Hek Figuur 2.1 : Die ligging en bestuursgebiede van die Sandveld Natuurreservaat.

18 as 'n plat vlakte wat geleidelik na die dam-oewer daal. GEOLOGIE Die geologie van Sandveld Natuurreservaat bestaan uit tersiere tot resente afsettings. Swak dagsome van intrusiewe doleriet en 'n enkele dagsoom van Dwyka-tilliet kom in sommige gebiede voor. Twee groepe gruisafsettings word onderskei, die ouer gruise en jonger gruise, (Sohnge, Visser en Van Riet Lowe 1937). Die ouer gruise word op hoogtes tussen 15 m en 110m bokant die vloedvlakte van die rivier aangetref. Die ouer gruise is goed gerond en is rooi gekleurd, die afsettings is ook nie baie dik nie. Die jonger gruise word laer as 15 m aangetref en bestaan uit growwer materiaal, vorm dikker lae, kom in 'n matriks van klei-agtige grond voor en is nie rooi gekleur nie. Verskillende fases van afsettings word by die jonger gruise onderskei en bevat argeologiese werktuie en is soms diamantdraend. Alluviale gruise word aangetref op 'n hoogte van ongeveer 30 m bokant die loop van die Vetrivier. Die dikte van die afsettings is nie bekende nie maar, die deursnee van die gruis wissel van 1 tot 6 em en is goed gerond en is rooi gekleur. Die afsetting kan as ou gruise bestempel word (Viljoen 1979). Die grootste gedeelte van die reservaat word deur waaisand bedek. Die sand in die omgewing is verweerde Eeea-sandsteen en ook sand wat vanaf alluviale afsettings van die riviere ingewaai het. Die klein hoeveelhede slik en klei wat in die sand teenwoordig is, die gerondheid van die sandkorrels en die teenwoordigheid van sandduine dui op eoliese werking in die verlede (Viljoen 1979). Die sand bedek die lae van die Karoo-sisteem wat deur doleriet ingebring is. Blou en groen skalie van die Ecca-serie word bedek deur waaisand en alluviale afsettings van ongeveer 30 m dik (Viljoen 1979). GROND Op die basis van ldeur, tekstuur, chemiese samestelling, plantegroei en ander kenmerke is die grond in die volgende groepe verdeel (Viljoen 1979): 10

19 Geelsandgronde Geelbruinsandgronde Bruinsandgronde Rooibruinsandgronde Organiese grond van die grasveld Organiese grond van die boomgroepe Bruin leemsand bevat die minste voedingstowwe en het die grofste tekstuur. is die onvrugbaarste grondtipe. het In fyner tekstuur en is ryk aan minerale voedingstowwe. bevat heelwat klei, die grond is vlak doleriet dagsome. is ryker aan voedingstowwe en het meer organiese materiaal. het hoe waardes in organiese materiaal en minerale voedingstowwe. is ryker aan voedingstowwe as bruinsandgrond en bevat opvallend meer natrium. Tabelle 2.1. en 2.2. gee die fisiese en chemiese eienskappe van die grond As gevolg van die diep apedale gronde is die gronde arm aan minerale en die kleipersentasie is baie laag, minder as 10 %. 'n Vyfde indeling kan egter gemaak word, naamlik kleigronde van die Valsriviergrondvorm (Schulze et ai. 1999). Hierdie gronde het ook 'n hoe kalk inhoud. KLIMAAT TEMPERA TUUR Die somers is baie warm en baie koue winters kom voor. Die hoogste temperatuur wat aangeteken is, was 40AoC gedurende Desember 1997 en die laagste temperatuur wat aangeteken was -8 C gedurende Junie 1994 en 1995 (Weerburo ongepubliseerd)'. Die gemiddelde maandelikse temperature van die afgelope 12 jaar ( ) word aangedui in Figuur 2.2. I Weerburo Departement van Omgewingsake en Toerisme. Privaatsak097. Pretoria

20 ...,.~_~.. p._._.,_".~,~~_"~""~...,..,,.~._._. ~_ "~' 'ff'~"'_' '_~ ''' '~''''''' '' ~_'~'_'" Tabe12.1 : Die fisiese eienskappe van die verskillende gronde op die Sandveld Natuurreservaat (Viljoen 1979). Grondtipe % % % % % % _,~_,_, ~~.~~"~,.,,_~~,,,_..._, ~._~~ ' m~_ "" N~~_""'~"_' '~' ' slik klei Yn sand medium sand growwe sand vog '_"_' '_' ~ ~ ""', ~_.,_~~ ~_~ ~. Geelsandgrond Geelbruinsandgrond Bruinsandgrond Rooibruinsandgrond Organiese grond van die grasveld Organiese grond van die boomgroepe Bruin leemgrond Tabe12.2: Die chemiese eienskappe van die verskillende gronde op die Sandveld Natuurreservaat (Viljoen 1979). Grondtipe % Ca++ Mg++ K+ N03 S04 P04 PH Kond. organiese dpm dpm dpm dpm dpm Tgif Tmho ----" materiaal -".,...---~~,-"'~----~ Geelsandgrond Geelbruinsandgrond Bru insandgrond Rooibruinsandgrond Organiese grond van die grasveld Organiese grond van die boomgroepe Bruin leemgrond

21 A B C D 100 e ' S W36-e ~ 60 o Julie Augustus September Oktober November Desember Januarie Fehruarie Maart April Mei Junie o A-Weerstasie nom mer B- Breedtegraad C- Lengtegraad D- Hoogte bo seespeel Maand I.Ge;icici~lci~ maandelikse ret!nval (mm) ~ Gemiddelde maandelikse temp. C I Figuur 2.2: Die gerniddelde daaglikse ternperatuur en gerniddelde rnaandelikse reenval van Januarie 1998 tot Desernber 1999 van Sandveld N atuurreservaat (Weerburo,ongepubliseerd) 1

22 REENVAL Die gemiddelde reenval vir die afgelope 11 jaar ( ) was (Weerburo ongepubliseerd)i, Figuur 2.2. Die gemiddelde reenval vir 1998 en 1999 word voorgestel in Figuur 2.3. Volgens die klimaatsklassifikasie van Thomthwaite val die reservaat in die DB'd streek wat dui op half dorre toestande met vog tekorte in beide die droe en nat seisoene (Viljoen 1979). Reen kom gewoonlik in die vorm van los buie en donderstorms voor. Die reenseisoen strek van Oktober tot Maart. RYP Ryp kom algemeen in die wintermaande voor. Die gemiddelde duur van die ryp periode is 127 dae. Die gemiddelde intree datum vir ryp is 27 April en die gemiddelde uittree datum is 27 September. Die vroegste intree datum vir ryp was 1 April en die laatste uittree datum was 26 November (Weerburo, ongepubliseerd)l. PLANTEGROEI Die Sandveld Natuurreservaat is gelee in die oostelike vinger van die droe savannabioom en volgens Acocks (1988) die oostelike vorm van die Kalaharidoring- en struikbosveld. Grasveld, Acacia erioloba, Acacia karroo, Salsola glabrenscens-panicum coloratum, Olea europea-tarchonanthus camphoratus en higrofiele gemeenskappe word onderskei. Die belangrikste komponent van die plantegroei is oop grasveld en savanna. Die opvallendste houtagtiges is Acacia erioloba. Ander houtagtiges is: Ziziphus mucronata, Rhus lancea, Rhus pyroides, Acacia karroo, Acacia hebeclada, Grewia jlava, Ehretia rigida, Boscia albitrunca en Diospyros lycioides. Die belangrikste grasse is: Brachiaria nigropedata, Anthephora pubescens, Digitaria eriantha, 1 Weerburo Departement van Omgewingsake en Toerisme. Privaatsak 097. Pretoria

23 140 ~ B C- D ' S 25 36' m OJ ;:. c::,., <!.l ~ Vl A-Weerstasie nommer B- Breedtegraad C- Lengtegraad D- Hoogte bo seespef!1 lulie Augustus September Oktober November Desember lanuarie Februarie Maart Maand [m1998-i999] April Mei lunie Figuur 2.3: Die gemiddelde maandelikse reenval gedurende die studie, Januarie 1998 tot Desember 1999 van die Sandveld N atuurreservaat (Weerburo, ongepubliseerd)1.

24 Eragrostis lehmanniana, Eragrostis trichophora, Schmidtia pappophoroides, Panicum coloratum, Panicum kalaharense, Stipagrostis uniplumis en Aristida spp. Die plantegroeigemeenskappe word volledig bespreek in Hoofstuk 3. WILDHERVESTIGING Heelwat wild is hervestig sedert die ontstaan van die reservaat in Die belangrikste wild word aangetoon in Tabe12.3. Bylaag 1 gee die wetenskaplike name asook ander spesies. 16

25 Tabe12.3: Die wildgetalle in onderskeidelik die Vetrivier-Noord en Suid bestuursgebiede, van die Sandveld Natuurreservaat soos in Oktober NOORD SUID Bastergemsbok Basterhartbees 56 0 Blouwildebees Buffel * 54 0 Eland* 87 0 Gemsbok Kameelperd 15 5 Koedoe Rooibok 65 2 Rooihartbees Sebra Springbok Swartwitpens Witrenoster 6 3 *Individue van die spesies beweeg heen en weer oor die Vetrivier tussen die twee bestuursgebiede. 17

26 LITERA TUURVERWYSINGS ACOCKS, J.H.P Veld types of South Africa. Mem. Bot. Surv. S. AJr. No57. POTGIETER, OJ Standard encyclopaedia ofsouthern AJrica. 11: 116,448 Nasou. Kaapstad. SCHULZE, E. OU TOIT, ll. V AN ZYL, J.S.S. VAN OER WESTHUIZEN, A. en ELS, S.J Ongepubliseerde Bestuursplan van Sandveld Natuurreservaat, Hoopstad. S6HNGE, P.G. VISSER, OJ.L. en VAN RIET LOWE, C The geology and archaelogy of the Vaal River Basin. Geol. Surv. Mem. 35: VILJOEN, AJ Die plantekologie van Sandveld Natuurreservaat, Hoopstad. M.Sc.-verhandeling. Universiteit van die Oranje Vrystaat. Bloemfontein. 18

27 HOOFSTUK3 DIE PLANTEGROEI INLEIDING Plantegroei is die hoofkomponent waarom bestuur gesentreer is (Aucamp, Danckwerts en Tainton 1992) en daarom is dit noodsaaklik om kennis te dra van die faktore wat verantwoordelik is vir plantegroei veranderings om effektiewe bestuur te kan toepas. Die plantegroeigemeenskappe in die studiegebied (Vetrivier-Noord bestuursgebied) is deur Vijoen (1979) geklassifiseer. Die reservaat is sederdien vergroot en verandering het plaasgevind in sekere plantgemeenskappe. Opnames saam met beamptes van die Vrystaatse Departement van Omgewingsake en Toerisme is gedoen om die spesiesamestelling van die bykomende gebiede te bepaal en ook die verandering in die plantegroei te meet. Die identifisering van plantgemeenskappe is saam met die beamptes van die Vrystaatse Departement van Omgewingsake en Toerisme gedoen, deur gebruik te maak van Viljoen (1979) se klassifikasie van plantgemeenskappe en inligting wat tydens moniteringsopnames wat met drie-jaarlikse intervalle uitgevoer word, ingesamel is. Die opnames het die bepaling van die grasspesiesamestelling sowel as die bepaling van die samestelling en struktuur van die boom- en struiklaag behels. Die metodes, resultate en hersiene plantegroei klassifikasie is in 'n interne verslag (Schulze 2000) vervat. METODES Grasspesiesamesteling Grasspesiesamestelling is bepaal vol gens die metode beskryf deur Collins en Schulze (1993). 'n Pen word by elke afgemerkte meter op die onderskeie toue in die grond gedruk (100 punte). Die grasspesie naaste aan die pen word geidentifiseer en 19

28 aangeteken. Indien die naaste plant 'n kruid is word dit slegs as 'n kruid aangeteken. Indien daar nie grasspesies of kruid binne <n 30 em radius van die pen voorkom nie word dit as 'n kaal kol aangeteken. As die pen die lcwende basa!c gedcclte van die graspol trefword dit ook as as '11 treffer aangedui (Collins en Schulze 1993). Bome en struike Dieselfde perseel waarvan die grasspesiesamestelling bepaal is word gebruik. AI die borne en Slruike binne die vier k wadranle is per spcsie geld en vol gens die hoogtcklasse 0 m tot 0.5 m, hocr as 0.5 m tot 1 m, hoer as 1 m tot 1.5 m, hoer as 1.5 m tot 2 m, boer as 2 m tot 3 m en boer as 3 m aangeteken. 'n Boom groeivonn is 'n individu met 'n enkel starn, 'n yl stroik is 'n individu met twee tot vier stamme en 'n slruikgrocivorm of bos is 'n individu mel meer as vier stanlme. Waar lwee boomsta..'11me teen mekaar voorkom word dit as een boom getc! as die afstand tussen mekaar kleiner as 100 nml is, indien die afstand meer as 100 nml van mekaar is is dit as twee borne aangeteken (Collins en Schulze 1993). RESULTATE EN BESPREKING Dertien plantgemeenskappe en vier subgemeenskappe IS deur Schulze en Jooste (2000) onderskei en word in Figuur 3.1. voorgslel. GRAS VELD GEMEENSKAPPE Die grasveld gemeenskappe word aangetref op 'n uitgestrekte, plat vlakte wat effens daal in die rigting van die damoewer asook op <n smal strook aangrensend aan die damocwer. Die grond waarop hierdie plantegroei eenhede op die plat vlakte voorkom is geelbruin sandgrond met 'n gemiddelde klei inhoud van 3.8 % (Viijoen 1979). Die homogene tlslt'sc" gea~rdht'l'd "L..I ;...,.,..., "'",ran dit' \rl aktc h ct tot ot'''olo d~t die nt'cn"'t',ran dl'{' nl~ntt'nt'ocl' :1!..l ',... " '\- " 0... ~.l.e S..I....;.,-....'" 1:-" "'",... ~ eenhede nie duidelik is nie en oorgange tussen die eenhede algemeen voorkom. Die grasveldgemeenskappe word dan ook gekenmerk deur 'n groot aantal gemeenskaplike spcsies soos Anstlda rnolhsl11la. Pogonartitrza squarrosa en Eragrostis pallen.~. 20

29

30 Drie plantgemeenskappe en een subgemeenskap is onderskei: Panicum kalaharense-eragrostis gummiflua plantgemeenskap Die Panicum kalaharense en Eragrostis gummiflua plantgemeenskappe wat afsonderlik deur Viljoen (1979) beskryf is, maar as 'n eenheid gekarteer is, word nou as een plantgemeenskap, die Panicum kalaharense-eragrostis gummiflua plantgemeenskap beskryf. Hierdie plantgemeenskap verteenwoordig waarskynlik die oorspronklike klimaksgemeenskap van die vlakte en word gekenmerk deur die voorkoms van die differensiele spesies Panicum kalaharense, Eragrostis gummiflua en Tristachya rehmanii. Ander spesies wat volop in hierdie gemeenskap voorkom is Eragrostis pallens, Urelytrum agropyroides, Pogonarthria squarrosa, Aristida m ollis ima, Elionurus muticus en Stipagrostis uniplumis. Urelytrum agropyroides subgemeenskap Hierdie subgemeenskap kom as geysoleerde kolle in beide die Panicum kalaharense Eragrostis gummiflua en die Acacia erioloba- Stipagrostis uniplumis plantgemeenskappe voor. Die subgemeenskap word deur die hoe teenwoordigheid van die kenmerkende spesies Urelytrum agropyroides en Elionurus muticus, en die lae teen woordigheid of afwesigheid van die gemeenskaplike spesies van die grasveld onderskei. Stipagrostis uniplumis-aristida meridionalis plantgemeenskap Die Stipagrostis uniplumis en Aristida meridionalis plantgemeenskappe wat afsonderlik deur Viljoen (1979) beskryf is, maar as een plantgemeenskap deur hom gekarteer is, word nou as een plantegroei gemeenskap, die Stipagrostis uniplumis Aristida meridionalis plantgemeenskap beskryf en gekarteer. Hierdie plantgemeenskap word aangetref op gebiede wat in die verlede erg versteur was en sederdien tot 'n subklimaksstadium herstel het. Die plantgemeenskap word 22

31 gekenmerk deur die teenwoordigheid van die differensiele spesies Stipagrostis uniplumis, Aristida meridionalis en Hermannia tomentosa. Ander spesies wat volop in hierdie gemeenskap voorkom is Aristida mollisima, Eragrostis pallens en Pogonarthria squarrosa. Volgens Viljoen (1979) was jong Acacia erioloba boompies (0.5 m-l.o m hoog) volop in groot gedeeltes van die Stipagrostis uniplumis plantgemeenskap. Die plantegroei van hierdie dele het sederdien tot 'n volwaardige gemeenskap, die Acacia erioloba-stipagrostis uniplumis plantgemeenskap ontwikkel Cynodon dactylon-sporobolus fimbriatus plantgemeenskap Hierdie grasveldgemeenskap word in 'n lang strook aan die bokant van die volvooraadlyn van die dam langs die damoewer in die Winterhoek area aangetref. Die plantgemeenskap bestaan uit 'n baie digte, feitlik homogene stand van Cynodon dactylon. Ander spesies wat in die gemeenskap aangetref word sluit Sporobolus jimbriatus, Eragrostis curvula en Verbena bonariensis in. Acacia erioloba PLANTGEMEENSKAPPE Die Acacia erioloba plantgemeenskappe kom op geelbruin, rooibruin en bruin sandgrond voor in plat tot effens gelooide gebiede (Viljoen 1979). In teenstelling met Viljoen (1979) wat een plantgemeenskap en twee subgemeenskappe onderskei het, is twee gemeenskappe en twee subgemeenskappe onderskei. 'n Kruid- (0 m tot 0.75 m), struik- (0.75 m tot 2.0 m) en kruinstratum (hoer as 2 m) is in ooreenstemming met Viljoen (1979) in die gemeenskappe onderskei. Acacia erioloba-panicum kalaharense plantgemeenskap Die Acacia erioloba-panicum kalaharense plantgemeenskap word op geelbruin sandgrond aangetref en die graskomponent van hierdie plantgemeenskap bevat komponente van beide die Stipagrostis uniplumis-aristida meridionalis en die Panicum coloratum-eragrostis gummiflua grasveld gemeenskappe. Die plantgemeenskappe word egter onderskei deur die teenwoordighied van 'n groot 23

32 aantal Acacia erioloba bome en ontwikkelende bosgroepe. Die differensiele spesies van die gemeenskap is Acacia erioloba, Panicum kalaharense en Brachiaria nigropedata. Die gemeenskap word verder onderskei deur die afwesigheid van Eragrostis gummiflua, Tristachya rehmanii, Urelytrum agropyroides en Elionurus muticus. Ander spesies wat volop in hierdie gemeenskap voorkom is Aristida congesta subsp.congesta, Eragrostis trichophora, Eragrostis lehmanniana var. lehmanniana en Schmidtia pappophoroides. Drie duidelike strata naamlik die kruin-, struik- en kruidstratum word onderskei. In die kruin stratum is Acacia erioloba baie prominent met 'n gemiddelde digtheid van 115 individue (hoer as 3 m) per hektaar. Enkele groot Ziziphus mucronata bome (vier individue per hektaar, hoer as 3 m) kom ook in die kruinstratum voor. In die struikstratum word daar jong Acacia erioloba boompies (gemiddeld 80 individue per hektaar in die 0.5 m hoogteklas), Protasparagus spp. (gemiddeld 50 individue per hektaar in die 0.5 tot 1.5 m hoogteklas) en enkele Ziziphus mucronata (vier individue per hektaar in die 1 m hoogteklas), Lycium hirsutum (vier individue per hektaar in die 0.5 en 1.5 m hoogteklasse) en Dtospyros lyciodes (vier individue per hektaar in die 1.5 m hoogteklas) aangetref. Acacia erioioba-stipagrostis unipiumis plantgemeenskap Die Acacia erioloba-stipagrostis uniplumis plantgemeenskap word op geelbruin sandgrond aangetref en toon 'n duidelike ooreenkoms met die Stipagrostis uniplumis Aristida meridionalis grasveld gemeenskap. Die differensiele spesies van hierdie plantgemeenskap is Acacia erioloba, Stipagrostis uniplumis, Hermania tomentosa en Eragrostis pallens. Die plantgemeenskap word verder onderskei deur die konstante voorkoms van Tragus koelerioides. Ander spesies wat volop in hierdie p1antgemeenskap voorkom, maar afwesig of feitlik afwesig is in die ander Acacia ertoloba plantgemeenskappe, is Aristida mollisima, Elephantorrhiza elephantina en Indigofera daleotdes. Twee duidelike strata naamlik 'n kruinstratum en 'n kruidstratum word onderskei, terwyl die struikstratum swak ontwikkel is. In die kruinstratum is Acacia ertoloba baie prominent met 'n gemiddelde digtheid van 40 individue (hoer as 3 m) per 24

33 hektaar. In die struikstratum word 'n groot aantal jong Acacia erioloba boompies (tussen 100 en 800 individue per hektaar), Protasparagus spp. (gemiddeld 25 individue per hektaar) en enkele Acacia hebeclada aangetref. Acacia erioloba-brachiaria nigropedata plantgemeenskap Die Acacia erioloba-brachiaria nigropedata plantgemeenskap word hoofsaaklik op bruin sandgrond aangetref. Twee subgemeenskappe word binne die plantgemeenskap onderskei naamlik die Acacia erioloba-themeda triandra subgemeenskap wat aangetref word waar die grond rooier en vlakker is en die Brachiaria nigropedata Eragrostis trichophora subgemeenskap wat op ou lande binne die Acacia erioloba Brachiaria nigropedata gemeenskap aangetref word. Die Acacia erioloba-brachiaria nigropedata plantgemeenskap word gekenmerk deur onder andere die differensiele spesies Schmidtia pappohoroides, Brachiaria nigropedata, Antephora pubescens en Dicoma macrocephala terwyl Acacia erioloba die prominente spesie in die kruinstratum is. Die struikstratum is goed ontwikkel en die belangrikste spesies is Protaspragus spp. en Acacia hebeclada wat piek-plek digte stande vorm. Die volopste in die kruidstratum is Brachiaria nigropedata, Eragrostis lehmanniana var. lehmanniana, Eragrostis trichophora, Cynodon dactylon en Schmidtia pappophoroides. Drie duidelike strata naamlik 'n kruin-, struik-en kruidstratum word onderskei. In die kruinstratum is Acacia erioloba die dominante spesie met 'n gemiddelde digtheid van 60 individue per hektaar in die hoer as 3 m hoogteklas. Ziziphus mucronata kom teen 'n gemiddelde digtheid van 11 individue per hektaar voor in die hoer as 3 m hoogteklas. Die struikstratum is goed ontwikkel en Protaspragus spp. (gemiddeid 236 individue per hektaar), jong Acacia erioloba boompies (gemiddeld 57 individue per hektaar) en Acacia karroo (gemiddeid 24 individue per hektaar) kom voor. Acacia hebaclada wat in digthede van tot 204 individue per hektaar voorkom, vorm piek-piek digte stande in die struikstratum. Ander spesies wat teen digthede laer as 20 individue per hektaar in die struikstratum voorkom is Grewia jlava, Grewia jlavescens, Diospyros lyciodes, Rhus lancea, May tenus heterophylla, Ziziphus mucronata en Ehretia rigida. 25

34 Daar kom 'n mosalek van digte boskolle in die Acacia erioloba-brachiaria nigropedata plantgemeenskap voor. Die algemeenste houtagtiges wat in die kruidstratum van die boskolle aangetref word is Acacia erioloba, Acacia karroo, Ziziphus mucronata en Rhus lancea terwyl Ehretia rigida, Grewia flava, Protasparagus spp., Diospyros lyciodes en Rhus pyroides algemeen in die struikstratum voorkom. Die kruidstratum word gekenmerk deur die teenwoordigheid van 'n verskeidenheid kruide soos Achyranthes aspera, Tagetes minuta, Bidens bipinnata, Pollichia campestris en Chenopodium murale. Die grasbedekking oor die algemeen is yl met die algemeenste spesies Cynodon dactylon, Setaria verticiliata en Eragrostis bijlora. Themeda triandra subgemeenskap Hierdie subgemeenskap kom op rooibruin sandgrond met 'n klei-inhoud van ongeveer 7.5% voor. Die subgemeenskap word gekenmerk deur die aanwesigheid van die differensiele spesies Themeda triandra, Eragrostis superba, Setaria sphacelata, Elionurus muticus en Aptosimum decumbens en deur die afweigheid of lae teenwoordigheid van die differensiele spesies van die Acacia erioloba-stipagrostis uniplumis plantgemeenskap. Acacia erioloba kom konstant voor in die kruinstratum, maar ontwikkel nie tot groot borne nie. Die algemeenste borne in die kruinstratum is Acacia erioloba (gemiddeld 92 individue per hektaar), Ziziphus mucronata (gemiddeld twee individue per hektaar), Ehretia rigida (gemiddeld twee individue per hektaar), May tenus heterophylla, (gemiddeld twee individue per hektaar) en Grewiaflava (gemiddeld vier individuelha). In die struikstratum word Acacia ertoloba (gemiddeld 126 individue per hektaar), Acacia hebaclada (gemiddeld 78 individue per hektaar), Acacia karroo (gemiddeld ses individue per hektaar), Grewia flava (gemiddeld 12 individue per hektaar), May tenus heterophylla, (gemiddeld 10 individue per hektaar), Protasparagus spp. (gemiddeld 134 individue per hektaar) en Ziziphus mucronata (gemiddeld vier individue per hektaar) aangetref. Die algemeenste grasse in die kruidstratum is Cynodon dactylon, Eragrostis trichophora, Eragrostis lehmanniana var. lehmanniana, Aristida congesta subsp.congesta, Schmidtia pappophoroides asook Themeda triandra en Setaria sphacelata. 26

35 Eragrostis trichophora subgemeenskap Hierdie subgemeenskap wat tans grootliks 'n grasveld gemeenskap is, kom op rooibruin sandgrond voor waar daar tot die laat 1970's bewerkte landerye was. Viljoen (1979) het dit as braaklande met 'n goeie bedekking van pioniersgrasse beskryf. Die subgemeenskap verkeer in 'n subklimaksfase maar behoort later tot die Acacia erioloba-brachiaria nigropedata plantgemeenskap te ontwikkel aangesien daar reeds komponente daarvan in die subgemeenskap aangetref word. Die subgemeenskap word gekenmerk deur die hoe digthede waarteen Eragrostis lehmanniana var. lehmanniana, Eragrostis trichophora en Melins repens voorkom. Brachiaria nigropedata kom ook reeds in redelike hoeveelhede voor. Daar word twee stratums naamlik 'n struik- en kruidstratum aangetref. In die struikstratum wat besig is om te ontwikkel kom daar hoofsaaklik jong 4.cacia erioloba boompies (gemiddeld 42 individue per hektaar), Acacia karroo (gemiddeld twee individue per hektaar), Grewia flava (gemiddeld twee individue per hektaar) en Protasparagus spp. (gemiddeld twee individue per hektaar) voor. Die algemeenste grasse in die kruidstratum is Cynodon dactylon, Eragrostis trichophora Eragrostis lehmanniana var. lehmanniana, Aristida stipitata subsp.graciliflora. Melins repens, Stipagrostis uniplumis en Brachiaria nigropedata. Acacia karroo PLANTGEMEENSKAPPE Die Acacia karroo plantgemeenskappe kom op bruin sandgronde in die suidelike helfte van die studiegebied voor. Aangesien daar plek-plek dagsome van alluviale gruis in die Acacia karroo gemeenskappe aangetref word, dui dit daarop dat die onderliggende grondlae van alluviale oorsprong is en dus ryker aan slik en klei mag wees. Die gemeenskappe kom ook meestal voor waar die terrein 'n helling van tot vyf grade het. Viljoen (1979) het net een Acacia karroo plantgemeenskap onderskei en 'n verdere drie Acacia karroo plantgemeenskappe en een subgemeenskap is nou in die bykomede gedeelte onderskei. 'n Kruid- (0 tot O.S m), struik- (O.S tot 2.0 m) en kruinstratum (boer as 2 m) is in die gemeenskappe onderskei. 27

36 Acacia karroo-grewiajlava plantgemeenskap Die Acacia karroo-grewia jlava plantgemeenskap stem ooreen met die Acacia karroo gemeenskap wat deur Viljoen (1979) beskryf is. Die differensiele spesies van hierdie plantgemeenskap is onder andere Acacia karroo, Grewia jlava, Cynodon dactylon, Pentzia globosa, Protasparagus suaveolens en Pollichia camprestris. Waar Viljoen (1979) slegs twee stratums naamlik 'n kruin- en 'n kruidstratum onderskei het, kan daar nou drie duidelike stratums onderskei word. In die kruinstratum is Acacia karroo (gemiddeld 62 individue per hektaar) die prominente spesie terwyl Grewia jlava (gemiddeld 46 individue per hektaar), Ziziphus mucronata (gemiddeld 10 individue per hektaar ) en Acacia erioloba (gemiddeld 15 individue per hektaar) ook redelik algemeen voorkom. Die struikstratum wat plek-plek dig is bestaan hoofsaaklik uit jong Acacia karroo boompies (gemiddeld 304 individue per hektaar), Acacia erioloba (gemiddeld 103 individue per hektaar), Grewia jlava. (gemiddeld 82 individue per hektaar), Diospyros lyciodes (gemiddeld 450 individue per hektaar) en Protaspargus spp. (gemiddeld 395 individue per hektaar) voor. Die algemeenste grasse in die die kruidstratum is Schmidtia pappohoroides, Cynodon dactylon, Eragrostis trichophora, Eragrostis lehmanniana var. lehm ann iana, Aristida stipitata subsp.gracilijlora, Setaria sphacelata en Brachiaria nigropedata. Acacia karroo-acacia hebeclada plantgemeenskap Die Acacia karroo-acacia hebeclada plantgemeenskap kom ook op bruin- en rooibruin sandgronde voor en een subgemeenskap naamlik die Eragrostis lehmanniana subgemeenskap is binne hierdie plantgemeenskap onderskei. Hierdie gemeenskap word onderskei deur die teenwoordigheid van die differensiele spesies Acacia karroo, Acacia hebeclada, Sporobolus jimbriatus en Panicum coloratum en deur die lae voorkoms of afwesigheid van Grewia jlava. Die kruinstratum oor die algemeen is swak ontwikkel en digte boomveld kom net in ge'isoleerde kolle v~~r. In hierdie kolle is die algemeenste houtagtiges Acacia karroo (208 individue per hektaar), Acacia erioloba (72 individue per hektaar) en Ziziphus mucronata (agt individue per hektaar) in die kruinstratum en Acacia karroo (588 28

37 individue per hektaar), Acacia hebeclada (248 individue per hektaar), Acacia erioloba (52 individue per hektaar), Protasparagus spp. (160 individue per hektaar) en Ziziphus mucronata (32 individue per hektaar) die algemeenste houtagtiges in die struikstratum. Die struikstratum in die res van die gemeenskap is goed ontwikkel met Acacia karroo (154 individue per hektaar), Acacia hebeclada (256 individue per hektaar), Grewiajlava (82 individue per hektaar) en Protasparagus spp. (54 individue per hektaar). Die algemeenste grasse in die kruidstratum is Schmidtfa pappohoroides, Cynodon dactylon, Eragrostis trichophora, Eragrostis lehmanniana var. lehmanniana, Digitaria eriantha, Sporobolus fimbriatus en Panicum coloratum. Eragrostis lehmanniana subgemeenskap Die Eragrostis lehmanniana subgemeenskap kom gelokaliseerd op relatief diep, los sandgrond voor. Die spesiesamestelling van hierdie subgemeenskap stem grootliks met die van die Acacia karroo-grewia jlava plantgemeenskap ooreen. Die subgemeenskap word egter onderskei aan die groot Acacia erioloba (agt individue per hektaar), Acacia karroo (vier individue per hektaar) en Ziziphus mucronata (vier individue per hektaar) borne wat aangetref word en aan die hoe frekwensie waarteen Eragrostis lehmanniana var. lehmanniana, Eragrostfs trichophora en Cynodon dactylon voorkom. Acacia karroo-diospyros /yciodes plantgemeenskap Die Acacia karroo-diospyros lyciodes plantgemeenskap verteenwoordig die rivieroewer plantegroei langs die Vetrivier en kom op los alluviale sandgrond voor. Die plantgemeenskap word onderskei deur die digte stande Acacia karroo, Diospyros lyciodes, Lycium hirsutum en Protasparagus spp. en deur die feitlik homogene stand van Cynodon dactylon in die kruidstratum. Digte rietbeddings kom ook plek-plek op die rand van die plantgemeenskap aan die rivieroewer voor. Acacia karroo-enneapogon scoparius plantgemeenskap Die Acacia karroo-enneapogon scoparius gemeenskap is 'n klein plantgemeenskap wat in 'n heuwelagtige gebied aangetref word waar die sandgrond vlakker IS en 29

38 kalkklipdagsome voorkom. Die differensiele spesies is Acacia karroo en Enneapogon scoparius. Drie stratums naamlik 'n swak ontwikkelde kruinstratum waarin Acacia karroo yl verspreid voorkom, 'n struikstratum wat hoofsaaklik uit jong Acacia karroo boompies en Lycium- en Protasparagus spp. bestaan en 'n kruidstratum waarin die algemeenste spesies Enneapogon scoparius, Eragrostis lehmanniana, Eragrostis trichophora en Themeda triandra is, word in die gemeenskap onderskei. Salsola glabrescens-panicum coloratum PLANTGEMEENSKAP Die Salsola glabrescens-panicum coloratum plantgemeenskap stem ooreen met die Aristida curvata-salsola glabrescens plantgemeenskap wat deur Viljoen (1979) beskryf is. Hierdie gemeenskap kom op bruin leemsand voor en die hoer natriuminhoud van die grond beynvloed die spesiesamestelling veral ten opsigte van Salsola glabrescens wat algemeen met brakgronde geassosieer word. Twee stratums naamlik 'n struik-en kruidstratum word onderskei. In die struikstraturn is die prominente spesie Salsola glabrescens terwyl Acacia hebeclada (gemiddeld 82 individue per hektaar), Acacia karroo (gemiddeld 80 individue per hektaar) en Protasparagus spp. (gemiddeld 112 individue per hektaar) ook besig is om toe te neem. Die volopste spesies in die kruidstratum is Panicum coloratum, Eragrostis x pseudo- obtusa, Eragrostis trichophora, Cynodon hirsutus, Chloris virgata en Brachiaria eruciformis. Olea europea-tarchonanthus camphoratus PLANTGEMEENSKAP Hierdie gemeenskap word op vlak, klipperige, bruin sandgrond in die ranteveld aangetref. Die differensiele spesies is Olea europea en Tarchonanthus camphoratus, Aristida diffusa en Eustachys paspaloides. Drie goed ontwikkelde stratums is onderskei. Die opvallenste houtagtiges in die kruinstraturn is Olea europaea, Tarchonanthes camphoratus, Rhus lancea, Ziziphus mucronata en Ehretia rigida. In die kruidstratum is Acacia hebeclada, Tarchonanthes camphoratus, Grewia flava, Diospyros austro-africana en Rhus ciliata prominent terwyl Sporobolus fimbriatus, Eragrostis curvula, Setaria sphacelata, Digitaria eriantha, Themeda triandra, Heteropogon contortus en Aristida diffusa volop is in die kruidstratum. 30

39 HIGROFIELE PLANTGEMEENSKAPPE Die higrofiele plantgemeenskappe kom verspreid langs die damoewer en in vleiagtige dele vour. Die spesiesamestehing van die higrofiele plantgemeenskappe verskil van lokaliteit tot die ander plantgemcenskappc cn rcgverdig 'n studie op sy eic vir volledige klassifikasie doeleindes. Die spesies wat die algemeellste in die higrofiele gemeenskappe voorkom is Agrostis lachnantha, Hermarthria altissima, POiygOllW1l kltaibeizanum, Pa:,paium dlstlchum, LeerslU hexandra, Verbena bonariensis sowcl as ()perus-en Juncus spcsics. LITERA TUURVERWYSINGS AUCAMP, A.J DANCKWERTS JE. en TAINTON, N.M Range monitoring in South Africa: a broad perspective. J. Grassl. Soc. Sth. Afr. 9 (1): COLLINS, N.R en SCHULZE, E Die implementering van 'n ekologiese moniteringsprogram op provinsiale natuurreservate in die Oranje-Vrystaat. Direktoraat Natuur- en Omgewingsbewaring. Bloemfontein. SCHULZE, E. en JOOSTE, 1v1.H Die plantegroei van Sandveld Natuurrcservaat. Interne vcrslag. Dcpartement van Omgc,,,ingsake cn Toerisme. Bloemfontein. VILJOEN, AJ Die plantekologie van Sandveld Natuurreservaat, Hoopstad. M.Sc.-verhandeiing. Universiteit van die Oranje Vrystaat. Bloemfontein. 31

40 HOOFSTUK4 VELDTOESTAND EN WEIDINGSKAPASITEIT INLEIDING Veldtoestand is die belangrikste enkele eienskap wat in ag geneem moet word om die ckologicsc drakrag of wcidingskapasilcil van veld Le bcpaal (Kruger 1983). TainLon (1984) detlnicer vcldtocstand as volg: V c1dtocstand omsy~ryf die gcsondheidstocstand van 'n spesifieke gedeelte van die veld. Volgens Snyman en Fouche (1993) moet basale bedekking en botaniese samestelling in ariede en semi-ariede gebiede gebruik word om die vddloesland van die veld le bepaal. VoIgens Nc1 (1991) kan vcidtoestand hcrlei word na die veld se ekologiesc status en die produksievcnnoc en smaaklikheid van die veld. Die produksievermoe, gesondheid en stabiliteit van die plantegroei in <n bepaalde gebied is 'n weerspieding van die huidige vddtoestand in verhouding tot die maksimum potensiaal daarvan vir die bctrokke omge"\'ing (K.ruger 1983). Die bepa1ing van veldtoestand is noodsaaklik omdat die veldtoestand van 'n (omheinde) gebied die getal, aanteel en verspreiding van diere bepaal (Danckwerts en Drewes 1989; Machine 199i; Jordaan 1995) Die doel was om te bepaal of die gebiede waar die swartwitpense konsentreer (waar planlbcnulling deur die SwarlwiLpcns piaasgevind hel) in 'n gocie vddlocstand verkeer om die swart,'vitp.::ns tc kan onderhou, METODES Die botaniese samestelling. ekologiese klassifikasie. smaaklikheidsklassifikasie. basale bedekking. grondbedelling, filomassaproduksie. vc1dloesland en drakrag van die (mderskeie voedingsgebiede (gebiede binne die loopgebied van die swartv, 'tpense waar voeding (vlsueel) gereeld plaasvlnd het) is bepaal Vyftien persele is geidentifiseer waar die swartwitpens gereeld gewei het en rame is binne hierdie perseie uitgepiaas. Die perseie wat ondersoek is, word aangedui in FigUUI

41

42 BOTANIESE SAMESTELLING 'n Raam van 1 m by 1 m is gebruik vir opnames deur dit in stroke in die verskillende voedingsgebiede uitgeplaas. Vyftien persele is geydentifiseer waar die swartwitpens gereeld gewei het en rame is binne hierdie persele uitgeplaas. Binne elke raam is aile grasspesies gei"dentifiseer en aangeteken. Die frekwensie van elke grasspesie is as 'n persentasie van die totale opname uitgedruk. Die persentasie is verwerk om die gemiddelde frekwensie per voedingsgebied te verkry. Die aantal rame wat uit geplaas is is visueel bepaal deur die grootte van die gebied wat bewei is. Die maksimum noteringsgebied is 50 m by 50m. EKOLOGIESE KLASSIFlKASIE Die veldtoestand word bepaal volgens die ekologiese klassifikasie met ode waarin die botaniese samestelling gegroepeer word soos beskryf deur Fourie en Du Toit (1983). Vir die berekening van relatiewe veldtoestand word spesies in vier groepe naamlik A, B, C en D ingedeel met 'n beladingsfaktor (weidingswaarde) van onderskeidelik 10, 7, 4 en 1. Fourie en Du Toit (1983) het gevind dat veld wat in 'n goeie toestand verkeer in die algemeen sowat 60 tot 80% groep A-spesies, 10 tot 30% groep B spesies, 10 tot 20% groep C-spesies en 1 tot 5% groep D-spesies bevat. Die vier groepe word as volg gedefinieer (Fourie en Du Toit 1983): Groep A: (beladingsfaktor 10). Afnemers, is spesies wat dominant is wanneer die veld in 'n uitstekende toestand verkeer en wat verminder wanneer die veld as gevolg van onder- of oorbenutting agteruitgaan byvoorbeeld Themeda triandra, Anthephora pubescens, Brachiaria nigropedata en Schmidtia pappophoroides. Groep B: (beladingsfaktor 7). Toenemers la, is spesies wat skaars is in die veld wat in 'n uitstekende toe stand 34

43 verkeer en wat vermeerder wanneer die veld oor die langtermyn matig onderbenut of selektief bewei word, byvoorbeeld Cyrnbopogon plurinodis en Heteropogon contortus. Toenemers IIa, is spesies wat skaars is in die veld wat in 'n uitstekende toe stand verkeer en vermeerder as die veld oor die langtermyn matig oorbewei word by. Eragrostis lehrnanniana. Groep C: (beladingsfaktor 4). Toenemers lb, is spesies wat skaars is in die veld wat in 'n uitstekende toestand verkeer en wat vermeerder as die veld oor die langtermyn oormatig (straf), onderbenut ofselektief bewei word byvoorbeeld El ionurus rnuticus. Toenemers lib, is spesies wat skaars is in die veld wat in 'n uitstekende toestand verkeer en vermeerder as die veld oor die langtermyn oormatig (straf) oorbewei word by. Aristida rneridionalis en Cynodon dactylon. Groep D: (beladingsfaktor 1) Toenemers lie, is spesies wat skaars is in die veld wat in 'n uitstekende toestand verkeer en vermeerder as die veld oor die langtermyn (baie straf) oorbewei word byvoorbeeld Aristida congesta subsp. congesta. Indringers, is spesies wat aggressief toeneem in die plantgemeenskap waarin hulle vreemd is (Fourie en Du Toit 1983). Die verwysingspunttelling van 889 (botaniese samestelling) vir Sandveld Natuurreservaat soos bepaal deur Du Toit (Pers.Komm.)1 volgens die metode van Fourie en Du Toit (1983).vorm die maatstaf waaraan enige veldtoestand in die voedingsgebied gemeet word (Fourie en Du Toit 1983). SMAAKLIKHEIDSKLASSIFIKASIE Die grasspesies verkry uit die botaniese samestelling word in drie I Mnr. J.L Du Toit Sandveld Natuurreservaat, Posbus 414, Bloemhof,

44 smaaklikheidsklasse verdeel naamlik, smaaklik, medium smaaklik en onsmaaklik en is as persentasie uitgedruk. BASALE BEDEKKING Dieselfde rame wat uitgeplaas is om die botaniese samestelling te bepaal, is gebruik. Die I m by I m raam is in vier reghoeke verdeel. Die middelpunt van die vier reghoeke is gebruik om die basale bedekking te bepaal, wanneer die middelpunt die lewendige basale gedeelte van 'n plant tref is dit beskou as 'n treffer. Formule: Basale bedekking aantal treffers 100% aantal rame uitgeplaas GRONDBEDEKKING Die persentasie grondbedekking is bepaal deur 'n raam van 0.5 m 0.5 m wat opgedeel is in 100 blokkies. Die raam is ewekansig in die voedingsgebied uitgeplaas. Elke blokkie stel een persent v~~r. Die aantal blokkies waar die grond bedek is deur lewende of dooie materiaal is getel. Die aantal rame wat uitgeplaas is, is visueel bepaal deur die grootte van die voedingsgebied. Die gemiddeld van die rame gee die persentasie (Fourie en Du Toit 1983). FITOMASSA Die fitomassa van die voedingsgebiede is bepaal deur die voorkeur spesies in 'n aantal rame van 0.5 m by 0.5 m te oes. Die aantal rame wat geoes is is bepaal deur die grootte van die voedingsgebied. Die grasse is gedroog en geweeg om die fitomassa (kg/ha) met die volgende te bepaal: Fitomassa (kg/ha) droe massa (g) 10 area geknip (m2) 36

45 VELDTOEST AND Die volgende evaluasie glyskaal is gebruik om die verskillende kategoriee (ekologiese klassifikasie, smaaklikheidsklassifikasie, bas ale bedekking, grondbedekking en fitomassa) te evalueer en relatief met mekaar te vergelyk, om die veldtoestand te bepaal. swak a - 35 % onbevredigend % bevredigend % goed % baie goed % uitstekend >75 % Vit die persentasies verkry uit die glyskaal word 'n punt uit vyf vir elke kategorie gegee om 'n totale punt uit 25 te kry wat die veldtoestand verteenwoordig. DRAKRAG EN GROOTVEE-EENHEDE Die drakrag van die voedingsgebied word bepaal deur die botaniese samestelling (Fourie en Du Toit 1983). 7ha / GVE 100 dus: Drakrag x% yhalgve waar: x % Relatiewe veldtoestand soos bepaal by ekologiese klassifikasie. 7ha Weidingskapasiteit (halgve) van 'n gebied met 'n gemiddelde reenval van 450 mm per jaar. RESUL TATE EN BESPREKING BOT ANIESE SAMESTELLING Botaniese samestelling verwys na die relatiewe voorkoms en verhouding van 37

46 plantspesies in die bedekking. Die spesiesamestelling met hul persentasie bydrae gee 'n idee van waar die plantegroeigemeenskappe in die suksessie patroon staan en stel die bestuurder in staat om die suksessionele stadium, ekologiese klassifikasie en smaaklikheidsklassifikasie van die veld te bepaal. Vit die botaniese samestelling kan die veldtoestand en drakrag van die veld bepaal word. Die botaniese samestelling van die persele word in Tabel 4.1. gegee en die suksesionele stadiums in Tabel 4.2. In die persele is sewe afnemer spesles geydentifiseer en vier T oenemer la, vier T oenemer Ib, vyf T oenemer IIa, vier Toenemer lib en vyf Toenemer lie spesies. Die persele bestaan uit 51.84% subklimaksgrasse, 36.90% klimaksgrasse en 11.26% pioniergrasse. EKOLOGIESE KLASSIFlKASIE Die persentasies van ekologiese klasse is bepaal vir die persele deur middel van ekologiese klassifikasie en word gegee in Tabel 4.3. Die gemiddelde ekologiese waarde wat bepaal was is (57.16%), TabeI4.5. Die persele het die meeste uit groep C-spesies, 41.56% bestaan gevolg deur groep B-spesies, 36.36%, groep D spesies, 13.81% en groep A-spesies, 8.26%. Dit dui op moontlike oorbenutting van die veld. Die algemene toestand van die veld word as bevredigend beskou. SMAAKLIKHEIDKLASIFlKASIE Dit verwys na die aanvaarbaarheid van die gras of weiveld vir diere en word bepaal deur die spesifieke eienskappe van die voer. Die waarde van veld vir diereproduksie word hoofsaaklik deur die produksievermoe en veral die smaaklikheid daarvan bepaal. Veld word as hoogs gewens geklassifiseer as die smaaklike en medium smaaklike grasspesies gesamentlik 70 % van die botaniese samestelling uitmaak en word as veldverwyssingspunt gebruik (Du Toit 1998). Die persentasie smaaklike, medium smaaklike en onsmaaklike grasse word in Tabel 4.4. aangedui. Die veld bestaan uit 45.33% ( %) smaaklike en medium smaaklike grasse, wat bevredigend is. 38

47 Tabe14.1: Die botaniese samestelling van die vyftien persele op Sandveld Natuurreservaat. Perseel Gem. Mnemer Themeda triandra Anthephora pubescens Brachiaria nigropedata Digitaria eriantha O.oJ Panicum kalaharense Sporobolus fimbriatus Eustachys paspaloides Toenemer la Cymbopogon plurinodis Tristachya rehmannii Heteropogon contortus Urelytrum agropyroides l.oo Toenemer IB w \0 Eragrostis pallens Aristida meridionalis Elionorus muticus Triraphis andropogonoides Toenemer2A Scmidtia pappophoroides Eragrostis lehmanniana Eragrostis trichophora Eragrostis curvula Setaria sphacelata Toenerner 2B Cynodon dactylon A1elins repens Pogonarthria squarrosa Stipagrostis uniplumis l Toenemer 2C Aristida congesta

48 Tabel 4.1: vervolg: Die botaniese samestelling van die vyftien persele op Sandveld Natuurreservaat. Perseel Gem. Aristida mollisima Aristida sfipitata Eragrostis gummiflua Tragus koelerioides Trichoneura grandiglumis Kruide TabeI4.2: Die suksesie stadiums van die persele op Sandveld Natuurreservaat. Perseel Gem. -+:.. Klimaks Subklimaks Pionier Tabe14.3: Die ekologiese klasse van die persele op Sandveld Natuurreservaat. Perseel Gem. Groep A S.OO GroepB Groep C Groep D S.OO

49 TabeI4.4: Die persentasie smaaklike, medium smaaklike en onsmaaklike grasse gevind in die persele op Sandveld Natuurreservaat. Perseel Gem. Smaaklik % l Medium smaaklik % Onsmaaklik % Smaaklik+onsmaaklik % Tabe14.5: Die veldtoestand van die persele op Sandveld Natuurreservaat. Perseel Gem. Ekologiese klas x Smaaklik+medium smaaklik Basale bedekking % Grondbedekking % ~ Fitomassa kglha Punt uit l Persentasie Weikapasiteit halgve

50 BASALE BEDEKKING Basale bedekking is die persentasie grondoppervlakte gemeet wat met plantmateriaal bedek word. Indien veld 'n basale bedekking van 2% het, dui dit op daardie deel van die grondoppervlakte wat deur lewende plante bedek word. Die grootste persentasie van die grondoppervlakte is dus op onproduktiewe grond. 'n Basale bedekking van 10% tot 14% is uitstekend, 8% tot 10% is baie goed, 6% tot 8% is goed, 4% tot 6% is redelik en laer as 4% is swak (Du Toit 1998). Grasse kompeteer met mekaar vir ruimte en daarom is 'n basale bedekking van 10% tot 14% uitstekend. 'n Basale bedekking van hoer as 14% word as voortreflik beskou. 'n Basale bedekking van 14% is gebruik as veldverwysingspunt (Du Toit 1998) in Sandveld Natuurreservaat. Die persele het 'n gemiddelde basale bedekking van 9.24% ( %, waar 15 die aantal persele is) gehad, wat baie goed is (Tabel 4.5). Slegs drie persele het 'n basale bedekking van 4% en minder gehad. Die ander persele het 'n basale bedekking van tussen 4.67% en 20%, wat swak tot uitstekend is. GRONDBEDEKKING Volgens Du Preez en Snyman (1993) is organiese materiaal 'n sleutel komponent in 'n weidingsekosisteem en die variasie in organiese materiaal het 'n effek op die grondproses en die produksievermoe van die veld. Voedingstowwe word terug geplaas in die grond wanneer plantmateriaal ontbind. Die dooie materiaal wat die grond bedek verminder wind- en watererosie en verhoog die voginhoud van die grond deurdat minder water uit die grond verdamp. Die veldverwysingspunt vir grondbedekking in Sandveld Natuurreservaat is 60% (Du Toit 1998). Die gemiddelde grondbedekking van die persele was 56.62% ( = 94%) wat uitstekend is (Tabel 4.5). Die die laagste grondbedekking was 27% en die hoogste 100% wat swak tot uitstekend is. FITOMASSA Fitomassa is die massa van die plantegroei per eenheidsoppervlakte. Fitomassa word 42

51 as droe massa uitgedruk. Die werklike produksieverrnoe van die veld hang nou saam met verskillende inwerkende faktore. Van hierdie faktore het reenval die belangrikste invloed op veldproduksie. Benewens die oorkoepelende invloed wat reenval en temperatuur op die groeikrag van die veld uitoefen, speel topografie, geologiese gesteentes, grondeienskappe en organiese materiaal op die grondoppervlakte 'n deurslaggewende rol op die produksie en smaaklikheid van die veld. Die hoofrede vir die verlies aan organiese materiaal op die grond in die veld wat in 'n swak of redelike toe stand verkeer is die vermindering in fitomassa produksie (Du Preez en Snyman 1993). Du Preez en Snyman (1993) het tot die gevolgtrekking gekom dat verlies aan organiese materiaal grond agteruitgang tot gevolg gehad het en dat dit veral in semi-ariede gebiede belangrik is om veldproduksie in 'n gesonde fase te hou. Veld word groeikragtig gehou deur benutting binne die weikapasiteit van die veld. Langdurige onderbenutting van veld is net so nadelig as oorbenutting. Volgens Fourie en Du Toit (1983) behoort 'n veld (Sandveld Natuurreservaat) wat 'n gemiddelde jaarlikse reenval van 450 mm het en die veldtoestandtelling 889 is 'n drakrag van 7 hajgve te he. Dit beteken dat die veld 'n produksie van 704 kg/ha behoort te kan lewer indien aanvaar word dat 'n grootvee eenheid 3% van sy biomassa per dag benut (Du Toit 1998). 'n Fitomassa van 704 kg/ha word as veldverwysingspunt gebruik in die Sandveld Natuurreservaat (Du Toit 1998 ). Die gemiddelde fitomassa vir die persele was kglha ( = 55%) wat beter as bevredigend is. Die hoogste was kglha en die laagste kglha. VELDTOESTAND Die gemiddelde veldtoestandtelling is 17.13/25 (68.53%), Tabel 4.5, wat baie goed is volgens die glyskaal wat gebruik is. Die veldtoestandtelling wissel tussen 52% en 88%. Die veld verkeer in 'n redelike tot uitstekende toe stand. 43

52 WEIDINGSKAPASITEIT Ekologiese kapasiteit verwys na die aantal groot vee-eenhede wat oor 'n gegewe tydperk op 'n boerderyeenheid aangehou kan word, met in agneming van die weikapasiteit van die veld (Fourie 1986). Weidingskapasiteit verwys na die produksiepotensiaal van die veld en word gedefinieer as die oppervlakte weiding wat nodig is om 'n vee-eenheid in 'n produktiewe toestand vir 'n gegewe tydperk (365 dae) te onderhou, sonder die agteruitgang van die weiding of grond. Die oorskatting van weidingskapasiteit is die enkele bestuursfaktor wat die grootste invloed op veldtoestand uitoefen (Fourie en Fouche 1985). Die weidingskapasiteit van 'n reservaat moet bepaal word vir elke weiveldproduksie-eenheid. Die ekologiese kapasiteit van die veld word bepaal deur die vermoe van die veld om wild gedurende die droogtetye van die jaar sonder byvoeding te kan onderhou, sonder om skade aan die plantegroei ofverwante hulpbronne te veroorsaak. Reen en die verspreiding daarvan speel 'n groot rol in die weikapasiteit potensiaal van die reservaat. Die weidingskapasiteit kan van jaar tot jaar en selfs van seisoen tot seisoen in dieselfde gebied wissel, weens verskillende voerproduksie (Van Rooyen, Bredenkamp en Theron 1995; Grossman, Holden en Collinson 1999; Tainton 1999). Ander faktore wat die weidingskapasiteit van 'n gebied beinvloed is die grond, plantegroei en diere (Dames 1997; Fourie 1986) Weidingskapasiteit, veelading en drakrag word normaalweg uitgedruk as die aantal grootvee-eenhede per hektaar per jaar wanneer meer as een grootvee-eenheid per hektaar gedra word en die omgekeerde, naamlik die aantal hektaar per grootveeeenheid word gebruik wanneer minder as een grootvee-eenheid per hektaar gedra word (Fourie 1986). Die gemiddelde weidingskapasiteit vir die persele is halgve (Tabel 4.5). Die beste gemiddelde weidingskapasiteit wat bepaal is vir die persele was 10 halgve en die swakste 16 halgve. Die persele (voedingsgebiede) het in vyf van die plantgemeenskappe en een subgemeenskap voorgekom. Die gemiddelde 44

53 weidingskapsiteit vir hierdie plantgemeenskappe en subgemeenskap is ook bepaal en word aangedui in Tabel 4.6. Die Panicum kalaharense-eragrostis gummiflua plantgemeenskap het die beste gemiddelde weikapasiteit van 11 halgve gehad, gevolg deur die Acacia erioloba-brachiaria nigropedata plantgemeenskap met halgve. Die Acacia erioloba-stipagrostis uniplumis plantgemeenskap het die laagste gemiddelde weikapasiteit van halgve gehad. GEVOLGTREKKING Die veld verkeer in die algemeen in 'n goeie toestand met 'n gemiddelde drakrag van 12 halgve. Die Panicum kalaharense-eragrostis gummiflua plantgemeenskap het die beste gemiddelde weidingskapasiteit van 11 halgve. 45

54 TabeI4.6: Die gemiddelde weidingskapasiteit van die plantgemeenskappe op Sandveld Natuurreservaat waar benutting deur die swartwitpens plaasgevind het. Plantgemeenskap Gemiddelde weikapasiteit hajgve Acacia erioloba-brachiaria nigropedata plantgemeenskap Acacia erioloba-panicum kalaharense plantgemeenskap Ureiytrum agropyroides subgemeenskap* Acacia erioloba-stipagrostis uniplumis plantgemeenskap Panicum kalaharense-eragrostis gummiflua plantgemeenskap Stipagrostis uniplumis-aristida meridionalis plantgemeenskap * Binne die Panicum kalaharense-eragrostis gummiflua plantgemeenskap. ~ 0'1

55 LITERATUURVERWYSINGS DAMES, R Hoeveel diere kan ek aanhou? Weikapasiteit in perspektief. Noordwes Nuus. MaartiApril: DANCKWERTS, J.E. en DREWES, RH Stocking rate and carrying capacity. Department Landbou en Watervoorsiening. Pretoria DU PREEZ, C.C. en SNYMAN, H.A Organic matter content of soil in a semiarid climate with long-standing veld conditions. Afr. J Range for Sci. 10(2): DU TO IT, J.L Swartwitpense (Hippotragus niger) in die Vrystaat Provinsie in die Sandveld Natuurreservaat. Interne verslag, Sandveld Natuurreservaat. FOURIE, J. H. en DU TOIT, P. F Weidingstudies in die Vrystaatstreek: Die bepaling van veldtoestand. Glen Agric. 12(1): 5-9. FOURIE, J. H. en FOUCHE, H. J Die bepaling van weidingskapasiteit vanaf veldtoestand. Glen Agric. 14(1): FOURIE, J Die be1angrikheid van veegetalle by veldbestuur. Sentraalwes. Bylae tot SA. Koop: 4-6. GROSSMAN, D. HOLDEN, P.L. en COLLINSON, RF Veldmanagement on the game ranch. In: TAINTON, N.M. (red.) Veldmanagement in South Africa. University ofnatal Press. Pietermaritzburg. JORDAAN, F.P The importence ofveld condition. Pasture section, Northwest AD!. KRUGER, J.A Bepaal self u plaas se weidingskapasiteit. Sentraalwes-Bulletin MACHINE, C.B The ecology of the sable antelope Hippotragus niger niger (Harris 1838) in the Masebe Nature reserve, Lebowa M.Sc.-verhandeling. Universiteit van Pretoria. Pretoria. NEL, C Veld condition in South Africa Farmer's Weekly. 15: 38,39 and 42. SNYMAN, H. A. en FOUCHE, H. J Estimating seasonal herbage production of a semi-arid grassland based on veld condition, rainfall and evapotransportation. Afr. J Rangefor Sci. 10(1): TAINTON, N. M Veld and Pasture Management in South Africa. Shuter & Shooter. Pietermaritzburg. 47

56 TAINTON, N. M Production characteristics of the main grazing lands of South Africa. In: TAINTON, N.M. (red.) Veldmanagement in South Africa. University of Natal Press. Pieterrnaritzburg. VAN ROOYEN, N. BREDENKAMP,GJ. en THERON, G.K Weiveldbestuur In: BOTHMA, J. du P. (red.). Wildsplaasbestuur. Van Schaik Uitgewers. Pretoria. 48

57 HOOFSTUK5 BEVOLKINGSEKOLOGIE INLEIDING 'n Bevolking bestaan uit 'n groep individue van dieselfde spesie binne 'n bepaalde gebied (Moen 1973; Ryke 1982; Starr en Taggart 1989; Odum 1993). Individue is nie net fisiologies tot hul omgewing aangepas nie maar ook sosiaal. Verkeie faktore naamlik aanwas, mortaliteit, immigrasie en emmigrasie beynvloed die digtheid, struktuur en gedrag van 'n bevolking (Starr en Taggart 1989). "Onnatuurlike" faktore soos hervestiging en uitdunning (jag) van wild beynvloed ook die digtheid van 'n bevolking. Om die faktore te bestudeer is dit nodig om die digtheid en struktuur van 'n bevolking te bepaaj (Starr en Taggart 1989). Geskikte habitat en historiese verspreiding kan nie meer alleen geld in die evaluering van swartwitpens hervestiging nie (Nel 1992). Bevolkingsdinamika- inligting soos sosiale struktuur, geslagsverhoudings, ouderdomstrukture, mortaliteitstempo's, groeitempo's en kalf en oorlewingspersentasies is belangrik vir optimale produksie van skaars wild soos die swartwitpens (Nel 1992). Swak produksie op natuurreservate kan dikwels nie aileen aan beperkte of swak habitat toegeskryf word, maar aan 'n kombinasie van die bogenoemde faktore (Nel 1992). Die doel van waarnemings is om die bevolkingsgroei en struktuur te bepaal en ook die interaksie met mekaar te bestudeer. Die swartwitpense in die Vetrivier-Noord bestuursgebied is bestudeer. Die aanteel van die swartwitpense in die Vetrivier-Suid bestuursgebied is ook gemonitor. METODES Gedrag en daaglikse aktiwteit Gedrags- en aktiwiteitsmonitering is tydens alle waarnemings en opnames in die 49

58 Vetrivier-Noord bestuursgebied gedoen. Bevolkingsstruktuur en groei Weekliks is die reservaatpaaie in die Vetrivier-Noord bestuursgebied met 'n voertuig gepatroleer en is die aanteel en vrektes van die swartwitpens aangeteken. Reservaatpersoneel te perd het ook sover moontlik daagliks waarnemings gedoen. Waarnemings is gedoen gedurende Januarie tot Junie 1998, Augustus tot November 1998 en Januarie tot Augustus Die aanteel en vrektes van die swartwitpense in die Vetrivier-Suid bestuursgebied is deur 'n personeellid aangeteken. RESULTATE EN BESPREKING Hervestigingsgeskiedenis van die Swartwitpens in Sandveld Natuurreservaat Op 20 November 1995 is die eerste groep swartwitpense, bestaande uit vier bulle en 11 koeie in die Vetrivier-Noord bestuursgebied hervestig. Die groep was afkomstig van die plaas Nietverdiendt, te Zeerust. Die volgende groep, een bul en vier koeie is op 4 Desember 1995 hervestig. Hulle is ook afkomstig van die plaas Nietverdiendt, te Zeerust. Die laaste groep swartwitpense, bestaande uit drie bulle en vier koeie is op 29 September 1996 hervestig, vanaf Kuruman. Daar is ook 'n groep, bestaande uit twee bulle en 16 koeie op 29 November 1995 in die Vetrivier-Suid bestuursgebied hervestig. Die swartwitpense is afkomstig van die plaas Nietverdiendt, te Zeerust. Die swartwitpense het baie goed aangepas en vanaf einde Februarie 1996 het die koeie begin kalf. Op 7 Julie 1996 het dit swaar in die gebied gesneeu. Die swartwitpense het goeie kondisie behou en geen vrektes het voorgekom nie. 50

59 Bevolkingssamestelling Grobler (1973) het die swartwitpens struktuur in hoofsaaklik drie groepe opgedeel, teelgroepe, vrygesel bulle en territoriale bulle. Daar is twee teeltroppe in die Vetrivier-Noord bestuursgebied. Die grootste trop bestaan uit 33 tot 43 individue. Een van die territoriale bulle is deurlopend saam met hierdie teeltrop waargeneem. Die tweede teeltrop is klein en bestaan uit 10 tot12 individue en is soms vergesel deur 'n territoriale bul. Die groot teeltrop het met tye in twee groepe verdeel en dan na 'n paar dae weer bymekaar gekom. Grobler (1973) het dieselfde in Zimbabwe waargeneem. Een teeltrop kom in die Vetrivier-Suid bestuursgebied voor. Die teelgroepe bestaan uit koeie, onvolwasse diere, jaar oue diere Uongelinge), kalwers en soms 'n territoriale bul. Vrygesel bulle van drie jaar oud en ouer loop in groepe van twee tot 12. Territoriale bulle is alleenlopend of word saam met teelgroepe gesien (Grobler 1973; Skinner en Smithers 1990). Dominante koeie in die teeltroppe lei die troppe en is verantwoordelik vir die welstand van die groep (Grobler 1973; Machine 1991; Furstenburg 1998), terwyl die territoriale bulle hoofsaaklik verantwoordelik is vir die bevolkingsgroei (Grobler 1973). Die dominante koeie bepaal die beweging van die trop na voedingsgebiede en water en waak ook teen gevare (Skinner en Smithers 1990). Daar is 'n defnitiewe hierargiese volgorde in elke trop bestaande uit, die dominante koei, volwasse koeie, onvolwasse bulle, onvolwasse koeie, jaar oue bulle, jaar oue verse en die kalwers soos waargeneem gedurende hierdie studie en ander studies (Grobler 1973; Skinner en Smithers 1990; Machine 1991). Die dominante koeie bly egter steeds ondergeskik tot die territoriale bulle. Dominansie vertoon in 'n teeltrop word gewys deur die stywe nek vertoon (word later beskryf) en deur mekaar te jaag, maar emstige gevegte vind nie plaas nie. Dominansie vertoon is verkeie kere tydens hierdie studie waargeneem. 51

60 In die Vetrivier-Noord bestuursgebied kom daar een trop vrygesel bulle voor, wat wissel van twee tot ses individue. Vier vrygesel bulle kom in die Vetrivier-Suid bestuursgebied voor. Daar is drie territoriale bulle in die Vetrivier-Noord bestuursgebied. Een territoriale bul kom in die Vetrivier-Suid bestuursgebied voor. Drie klasse territoriale bulle kom v~~r. Klas 1 territoriale bulle het die hoogste status, hulle territoriums val binne die loopgebied van 'n teeltrop en word gewoonlik saam met die trop waargeneem. Klas 2 territoriale bulle het 'n laer status en maak min kontak met 'n teeltrop. Klas 3 territoriale bulle het die laagste status en hul territoriums is in gebiede waar daar seide kontak met teeltroppe is. Territoriale bulle verdedig hul territoriums deur vertoon (word later beskryt), wat lei tot intimidasie of gevegte. Dit is waargeneem tydens hierdie studie en vorige studies (Estes 1997; Smithers en Skinner 1990) dat territoriums afgebaken word deur takke van borne en struike te breek en te ontbas met die horings. Estes (1997) dui aan dat territoriale bulle gereeld hul territoriums patroleer deur paaie en wildspaadjies te volg. Gedrag Vier tipes dominansie vertoon kom voor soos beskryf deur Grobler (1973), die stywe nek vertoon, die sydelingse intimidasie vertoon, skyn gevegte en fisiese gevegte. Dominansie vertoon word gebruik om territoriums te verdedig en hierargiese rangorde te bepaal. Tydens die stywe nek vertoon word die kop omhoog gehou, die ken word ingetrek en die nekspiere word saamgetrek. Die sydelingse intimidasie vertoon volg op die stywe nek vertoon, die nek en kop word in die dieselfde posisie gehou, die stert word reguit gestrek en word met tussenposes krampagtig saamgetrek. In die vertoon staan die twee individue langs mekaar met hul koppe in teenoorgestelde rigtings. 52

61 Tydens die skyn gevegte swaai die individue in die sydelingse intimidasie vertoon skielik om, val op hul kniee neer, met koppe na mekaar. Die vertoon kan hier stop of kan oorgaan in 'n fisiese geveg. Tydens fisiese gevegte word die horings teen mekaar gekap en word bulk geluide gemaak. Al V1er tipes dominansie vertoon ls tydens hierdie studie waargeneem en het voorgekom tussen beide geslagte. Gevegte tussen die territoriale bulle en ook tussen 'n territoriale bul en vrygesel bul is waargeneem in die Sandveld Natuurreservaat. Twee van die territoriale bulle se territoriums is aangrensend van mekaar en die loopgebied van die groot teeltrop strek oor beide se territoriums. Hewige gevegte het tussen hierdie twee bulle plaasgevind, veral tydens die piek paringstydperk wat strek vanaf Junie tot Julie. Daar is twee keer waargeneem dat die een bul in die dam in hardloop in 'n poging om van 'n mees dominante bul se aggressie te ontsnap. Gedurende een van die gevegte het 'n territoriale bul 'n vrygesel bul die dam ingevolg, waar hy steeds kaphoue met die horings na die vrygesel bul gegee het. Die vrygesel bul het sy ore platgetrek en harde bulk geluide gemaak. Die territoriale bul het met stywe nek vertoon om die vrygesel bul begin loop, waama die in die water gaan Ie het. Na 'n ruk het die territoriale bul wegbeweeg en tussen die borne verdwyn. Die vrygesel bul het nog 'n lang ruk in die water bly Ie voordat hy opgestaan en weg beweeg het. Die geveg het ongeveer 'n halfuur geduur. Grobler (1973) dui aan dat hy 'n geveg waargeneem het wat 55 minute lank geduur het. Die dratydperk van 'n swartwitpens is tussen 240 en 281 dae (Bothma 1995). Koeie is ontvanklik vanaf 'n ouderdom van twee jaar (Grobler 1973; Bothma 1995), en kalf vir die eerste keer op drie jarige ouderdom. Paring het regdeur die jaar piaasgevind gedurende hierdie studie, met 'n piek gedurende periode Junie tot Julie. Die Flehmen (uriene toets) is die eerste stap in paringsgedrag. Hierdie gedrag is verskeie kere tydens hierdie studie tussen die 53

62 territoriale bulle en koeie waargeneem. Die toets word uitgevoer deur bulle van aile ouderdomme (Grobler 1973) en ook deur koeie en selfs kalwers (Estes 1997; Thompson 1995). Die neus word in die uriene van 'n urineerende koei gedruk, wat dan in die lug gehou word met die bolip effens opgekrul en die bek oop. Die neus word in die lug gehou vir 'n paar sekondes voor die bul wegbeweeg of die toets herhaal. As die koei ontvanklik is vind paring plaas (Grobler 1973). Wanneer die geboorte van 'n kalf naby is beweeg die koei weg uit die trop en vorm soms klein groepies saam met ander dragtige koeie soos waargeneem gedurende hierdie studie en deur Grobler (1973). Tydens hierdie studie is gevind dat die kalfies vir ongeveer 'n week in lang gras of onder borne weggesteek is voor hulle by die res van die trop aangesluit het. Die koeie het egter binne twee dae weer by die trop aangesluit. Kalf of kleutertroppe het gevorm sodra meer as twee kalfies by die trop aangesluit het. Grobler (1973) dui aan in sy studie dat die kalfies en die koeie eers na twee tot drie weke weer by die trop aangesluit het. Die kalwers het voelagtige geluide gemaak wanneer hulle die koeie geroep het. Grobler (1973) het dit ook in sy studie waargeneem. Gedurende hierdie studie het die territoriale bulle, diejong bulle van ongeveer 18 maande begin rond jaag, fisiese kontak is egter nie gemaak nie. Wanneer die bulle ongeveer drie jaar oud is, is hulle geslagsryp (Furstenburg 1998) en word hulle deur die territoriale bulle uit die teeltroppe verjaag. Die jong uitgestote bulle sluit dan gewoonlik by vrygesel bultroppe aan. Een so 'n vrygesel bultrop het in die Vetrivier Noord bestuursgebied gevorm. Op ongeveer ses jarige ouderdom word sosiale volwassenheid bereik, en word daar begin met territoriale afbakening en magsgeding met ouer terrritoriale bulle (Furstenburg 1998). 54

63 Daaglikse aktiwiteit Verskeie ondersoeke (Skinner en Smithers 1990; Estes 1997; Machine 1991) dui aan dat die swartwitpens aktief (wei) is in die vroee oggend en laat middag wanneer dit koeler is. Gedurende die warmer tyd van die dag Ie of staan hulle en herkou, gewoonlik in die skadu van borne. Piek voedings tye is waargeneem tydens 07hOO tot 9hOO en van 16hOO tot 18hOO tydens hierdie studie en stem ooreen met waamemings gemaak deur Grobler (1973). Aanteel Vetrivier-Noord Gedurende 1995 en 1996 is 27 swartwitpense hervestig. Hierdie bevolking het oor 'n tydperk van drie jaar aangeteel na 66 individue. Gedurende die eerste aanteel in 1996 is ses kalwers gebore (Tabel 5.1.). In 1997 is 13 kalwers gebore, 17 in 1998 en 18 in 1999 (Tabel 5.1.). Die 1999 aanteel sal meer wees aangesien daar tydens die laaste waamemings in September nog dragtige koeie was. Die geslagsverhouding van die 1996 aanteel was 1 : 1, in 1997 was die geslagsverhouding van die aanteel 1:3.3 (manlik:vroulik) en in :4.6 (manlik:vroulik) (Tabel 5.1.). Kalwers is regdeur die jaar gedurende hierdie studie gebore, met 'n piek gedurende Februarie tot Maart en September tot Oktober (Tabel 5.2.) wat saamval met die piek reenval tydperk (Maart, April en Oktober), wat ooreenstem met Magome (1991) wat aandui dat die kalwers saam met die piek reenval tydperk (Januarie tot Februarie) in Pilanesberg Nasionale Park gebore is. Grobler (1973) dui aan dat die piek geboorte tydperk vroeg in Februarie in die Matobo Nasionale Park (voorheen Rhodes Matopos Nasionale Park) in Zimbabwe waargeneem is. 55

64 , ~" ~"'._~,, ~ ~.. ~_, u~ ~_.,"..~ ~,,~._.~~_._.~~~ ~~".,"._,,~~._ Tabel 5.1: Die aanteel en vrektes van die swartwitpens sedert hervestiging in November 1995 tot September 1999 in die Vetrivier-Noord bestuursgebied, Sandveld Natuurreservaat. ---'-~ Manlik Vroulik Totale Vrektes Hervestiging Totaal aanteel Hervestiging Totaal 66 Tabe15.2: Die aanteel van die swartwitpens gedurende die 1998 en Januarie tot September 1999 teelseisoene in die Vetrivier-Noord bestuursgebied, Sandveid Natuurreservaat. Jan Feb Mrt Apr Mei Jun Jul Aug Sept Okt Nov Des

65 Vetrivier-Suid Sewe kalwers is in 1996 gebore, in 1997 agt, in en tot September (Tabel 5.3.). Die geslagsverhouding van die aanteel was 1.3:1 (manlik:vroulik) in 1996 en in 1997 en : 1 (manlik:vroulik). Die 1999 aanteel se geslagsverhouding in die bestuursgebied is nie bepaal nie. Die geboorte piek in dievetrivier-suid bestuursgebied was 'n maand later, in April, as die in die Vetrivier-Noord bestuursgebied (Tabel 5.4.). Mortaliteite en siektes Daar het 12 vrektes in die Vetrivier-Noord bestuursgebied voorgekom en een in die Vetrivier-Suid bestuursgebied sedert hervestiging in November 1995 (Tabelle 5.2. en 5.4.) Gedurende Augustus 1996 het 'n kalf in 'n Acacia erioloba doring getrap en 'n abses in die hoef ontwikkel. Die abses is behandel en die kalf is na die bomas geneem om versorg te word tot die wond herstel het. Op 26 Augustus 1996 het die kalf gevrek. 'n Nadoodse ondersoek deur 'n veearts l is te Hoopstad gedoen. Die ondersoek het getoon dat die kalfweens die gevolge van'n pens vol grond gevrek het. Grond in die pens veroorsaak verstopping en koliek. Die derms draai en die vrek uiteindelik. Die meeste kalwers wat in bomas vrek, vrek omdat hulle te veel grond inkry wanneer kos op die grond gegee word, (Pretorius, Pers. Komm.) I. Gedurende die eerste week in November 1998 het twee koeie, twee bulkalfies en een verskalf gevrek. 'n Nadoodse ondersoek deur 'n veearts 2 van Departement Omgewingsake en Toerisme toon dat hulle gevrek het weens blousuurvergiftiging. Na skielike klimaatsveranderinge soos ryp of koel toestande wat deur warmer weer opgevolg word, verlep sekere plante en vorm blousuur, dit kom dikwels voor by I Dr. J.J. Pretorius, Hoopstad Dierekliniek, Bus 67, Hoopstad,

66 Tabe15.3: Die aanteel en vrektes van die swartwitpens sedert hervestiging in November 1995 tot September 1999 in die Vetrivier-Suid bestuursgebied, Sandveld Natuurreservaat Hervestiging 2 16 Manlik Vroulik Totale Vrektes Hervestiging Totaal aanteel ,-" "..----p-~--~ '*-,-,.,~~---.~,-~,-"-.-~ Totaal 62 Tabe15.4: Die aanteel van die swartwitpens gedurende die 1998 en Januarie tot September 1999 teelseisoene in die Vetrivier-Suid bestuursgebied, Sandveld Natuurreservaat. Jan Feb Mrt Apr Mei Jun Jul Aug Sept Okt Nov Des Dr. P. Nel, Departement van Omgewingsake en Toerisme, Bus 264, Bloemfontein,

67 Kweekgras Cynodon dactylon (Coetzee 1997). Biousuur (HCN) is 'n tussenproduk in die chemiese prosesse van 'n plant en en wanneer die normale proses weens ryp vertsteur word, veriep die plante en 'n gevaarlike konsentrasie van blousuur versamel in die plant (Coetzee 1997). Die hoogste konsentrasie blousuur word aangetref in jong aktief groeiende plantdele soos die blomme, jong peule, blare en lote (Coetzee 1997). In Desember 1998 word 'n dooie kalf in die veld deur reservaatpersoneel gevind. Gedurende April 1999 word die karkas van 'n volwasse swartwitpens in die veld gevind. In Mei 1999 is twee jong verskalwers dood weens beserings wat hul opgedoen het gedurende 'n wildvang. In Augustus 1999 vrek 'n weekoue verskalf weens biootstelling, na haar poot in draad v erstrenge I geraak het. Koue was ook verantwoordelik vir vrektes in die Percy Fyfe Natuureservaat (Wilson en Hirst 1973). In September 1999 word die karkas van 'n jong kalf in die veld gevind. Geen groot roofdiere kom in die Sandveld Natuurreservaat voor nie. Waarnemings in die Shimba Hills Nasionale Park, Kenia en in ander gebiede het getoon dat luiperde (Panthera pardus) en gevlekte hienas (Crocuta crocuta) die grootste oorsake van swartwitpens mortaliteite was (Sekulic 1981; Grobler 1973). Die krokkedil word ook as 'n predator van die swartwitpens beskou (Anon. 1989). Toeriste in Botswana het waargeneem waar VIer mak rondloper honde 'n swartwitpens koei en haar kaif aanval. Die honde is verjaag. Die kalf was reeds dood en die koei is 'n tyd later dood. Beide het moontlik van uitputting gevrek want daar was geen wonde op hulle gevind nie (Dott 1986). Verkeie outeurs het inwendige en uitwendige parasiete van die swartwitpens wat verantwoordelik is vir siekte en dood nagevors (Wilson, Bartsch, Bigalke en Thomas 1974; De Vos en Imes 1976; Lightfoot en Norval 1981; Grobler 1981; Thomas, Wilson en Mason 1982; Mcinnes, Stewart, Penzhorn en Meltzer 1991; Meltzer 1992; Verster 1992). Wilson et al. (1974) het in hul studie gevind dat die grootste persentasie vrektes wat voorgekom het binne die eerste 12 dae na geboorte plaasgevind het. Geen siektetoestande onder die swartwitpense is gedurende hierdie studie aangeteken nie. 59

68 Hervestiging Gedurende Mei 1999 IS drie jong verse gevang vir hervestiging in die Willem Pretorius Wildtuin. LITERA TUURVERWYSINGS ANON Farm Game Series: The sable antelope Hippotragus niger. Natura. 18: 7, 12, 32. BOTHMA, J. Du P Belangrike ekologiese beginsels. In: BOTHMA, J. Du P. (red.) Wildsplaasbestuur. Van Schaik Uitgewers. Pretoria. COETZEE, Gifplante: Maniere om vergiftiging te keer. Landbouweekblad. 19 September: DE VOS, V. en IMES, G.D An outbreak of dermatophilosis in sable Hippotragus niger and roan Hippotragus equinus in the Kruger National Park. Koedoe.19:1-15. DOTT, A Sable antelope fall victim to domestic dogs. Afr. Wildl. 40(4): 138. ESTES, R D The behaviour guide to African Mammals. Russel Friedman Boeke. Halfway House. FURSTENBURG, D Swartwitpens. SA Wild en Jag. 4(5): 6,7 en 29. GROBLER, J.H Aspects ofthe biology, population ecology and behaviour of the sable antelope Hippotragus niger niger (Harris, 1838) in the Rhodes Matopos National Park, Rhodesia. M.Sc.-verhandeling. Universiteit van Pretoria. Pretoria. GROBLER, J.H Parasites and mortality of sable Hippolragus niger niger (Harris, 1838) in the Matopos, Zimbabwe. Koedoe. 24: LIGHTFOOT, C.J. en NORV AL, R.AJ Tick problems in wildlife in Zimbabwe. 1. The effects of tick parasitism on wild ungulates. S. Afr. J Res. 11: MACHINE, c.b The ecology of the sable antelope Hippolragus niger niger (Harris 1838) in the Masebe Nature reserve, Lebowa M.Sc.-verhandeling. Universiteit van Pretoria. Pretoria. MAGOME, D.T Habitat selection and the feeding ecology of the sable antelope Hippolragus niger niger (Harris 1838) in Pilansberg National Park, 60

69 Bophutatswana. M.Sc.- verhandeling. Universiteit van diewitwatersrand. Johannesburg. MCINNES, E.F. STEWART, C.G. PENZHORN, B.L. en MELTZER, D.G.A An outbreak of Babesiosis in imported sable antelope (Hippotragus niger). Jl SAfr. vet.ass. 62 (1): MELTZER, D.G.A Diseases of sable antelope. In: Penzhorn, B.L. (red.) Proceedings ofa symposium on the Sable Antelope as Game Ranch Animal. Onderstepoort. MOEN, AN Wildlife ecology. W.H. Freeman and Company. San Fransisco. NEL, G.P The importance of population dynamics in game ranch management. In: Penzhorn, B.L. (red.) Proceedings ofa symposium on the Sable Antelope as Game Ranch Animal. Onderstepoort. ODUM, E.P Ecology and our endangered life-support systems. Sinauser Associates, Inc. Sunderland. RYKE, P.AJ Dierkunde 'nfunksionele benadering. Butterworth. Pretoria. SEKULlC, R Conservation ofthe sable antelope Hippotragus niger roosevelti in the Shimba Hills, Kenya. Afr. J Ecol. 19: SKINNER, J.D. en SMITHERS, R.H.N The mammals ofthe Southern African Subregion. Universiteit van Pretoria. Pretoria. STARR, C. en TAGGART, R Biology: The unity and diversity oflife. Wadsworth Publishing Company. Belmont. THOMAS, S.E. WILSON, D.E. en MASON, T.E Babesia, Theileria and Anaplasma spp. infecting sable antelope, Hippotragus niger (Harris, 1838), Southern Africa. Onderstepoort J vet. Res. 49: THOMPSON, K.V Ontogeny offlehmen in sable antelope, Hippotragus niger. Ethology. 101: VERSTER, A Parasites of sable antelope. In: Penzhorn, B.L. (red.) Proceedings ofa symposium on the Sable Antelope as Game Ranch Animal. Onderstepoort. WILSON, D.E. BARTSCH, R.C. BIGALKE, R.D. en THOMAS S.E Observations on mortality rates and didease in roan and sable antelope on nature reserves in the Transvaal. J sth. Afr. Wildl. Mgmt. Ass. 4(3): WILSON, D.E. en HIRST, S.M Ecology and Factors limiting Roan and Sable antelope populations in South Africa. Wildlife Monographs. 54:

70 HOOFSTUK6 HABITA TSELEKSIE INLEIDING Die verwantskap en interaksie tussen 'n dier en sy omgewing speel 'n fundamentele rol in die ekologie van enige spesie (Perrin en Taolo 1999). Elke (wild)spesie funksioneer die beste in 'n omgewing met spesifieke eienskappe (Ben-Shahar en Skinner 1988). Die habitat van 'n dier is daardie gebied waarin 'n diersoort by voorkeur voorkom (Joubert 1995). 'n Habitat is 'n gebied met min of meer eenvormige eienskappe ten opsigte van ligging, klimaat of enige ander eienskap wat in die bepaalde omstandigheid belangrik mag wees (Ryke 1978). Habitatte word saamgestel uit geomorfologiese eienskappe soos topografie, geologiese formasies en grondsoorte asook plantegroei (Joubert 1995). Wanneer een van die eienskapppe van die habitat verander, reageer die organisme dienoorkomstig (Ryke 1978). Habitat bepaal die voorkoms, oorlewing en voortplanting van 'n bevolking (Caughley en Sinclair 1994). Habitat is 'n belangrike komponent van enige natuurreservaat en is bepalend ten opsigte van die spesie spektrum in 'n reservaat (Du Toit en Jooste 1997). Vir die suksesvolle bestuur van wildbevolkings is dit noodsaaklik om kennis en begrip te bekom van die verhouding tussen die dier en sy habitat. Die wyse waarop willdbevolkings reageer is grootliks 'n weerspieeling van die geskiktheid van die habitat (Joubert 1995). Om die mees doeltreffendste bestuursplan saam te stel vir die Sand veld Natuurreservaat is die habitatsvoorkeur van die swartwitpens bestudeer. METODES Weekliks is die reservaatpaaie met 'n voertuig gepatrolleer en is aile wild se posisies op 'n geruite kaart aangeteken. Die posisies van die swartwitpense is sover moontlik 62

71 daagliks aangeteken. Reservaatpersoneel te perd het ook die swartwitpens en ander wild se posisies daagliks aangeteken. Aantekeninge is gemaak van ander wildspesies wat naby die swartwitpens gewei het of wat saam met hulle gewei het. Met die afloop van die studie is die koordinate van die verspreiding van die swartwitpens soos aangedui op die kaarte met behulp van 'n Global Positioning System (GPS) bepaal (die GPS was voorheen die beskikbaar nie). Die koordinate is in 'n Geographical Information System (GIS) rekenaarprogram ingelees en verwerk. RESULTATE EN BESPREKING Die waarnemings is gedurende lanuarie tot lunie 1998, Augustus tot November 1998 en lanuarie 1999 tot Augustus 1999 gedoen. Habitatsvoorkeur 'n Habitat word gekies deur 'n spesie met inagneming van sy nis en die mate van spesiale aanpassing ten opsigte van die fisiologie wat die spesie instaat stel om die nis te ontgin (Thompson 1986). Die swartwitpens word algemeen beskryf as 'n savanna boomveld spesle wat afhanklik van skuiling en water is. Hulle verkies oop boomveld met aangrensende vleilande, met medium tot lang gras en vermy boomveld met 'n hoe boomdigtheid en areas wat oorbenut is (Child en Wilson 1964; Huntley 1973; Zaloumis en Cross 1978; Coetzee 1980; Smith 1985; Ben-Shahar 1986; Smithers 1986a; Smithers 1986b; De Graaf 1987; Skinner en Meakin 1988; Skinner en Smithers 1990; Smith 1992; Cillie 1997; Estes 1997). Die habitat wat voorkeur geniet in die Sandveld Natuurreservaat is soortgelyk aan die habitatte wat voorkeur geniet het in vorige studies. Die verspreiding van die swartwitpens in die Sandveld Natuurreservaat word voorgestel in Figuur 6.1. Gedurende hierdie studie het die swartwitpens hoofsaaklik in die Acacia erioloba Sipagrostis uniplumis plantgemeenskap voorgekom (Tabel 6.1.). Die swarwitpens het in 33.97% van die totale waar nemings in die die Acacia erioloba-sipagrostis 63

72

73 uniplumis gemeenskap voorgekom (Tabel 6.1.). In die wintermaande, April tot Augustus, het hulle in 33.96% van die waarnemings in hierdie plantgemeenskap voorgekom en in die somermaande September tot Maart, 33.98% (Tabel 6.1.) In 22.49% van die totale waarnemings is die swartwitpens in die Acacia erioloba Brachiaria nigropedata plantgemeenskap waargeneem (Tabel 6.1.). Hulle het egter meer in die winter as in die somer in hierdie plantgemeenskap gekonsentreer. Die winter waarnemings in hierdie gemeenskap was 25.47% teenoor die somer se 19.42% (Tabel 6.1.). Die grootste gedeelte van die Acacia erioloba-brachiaria nigropedata plantgemeenskap is egter vermy. 'n Moontlike verklaring hiervoor is die groot aantal gemsbokke wat in die gebied konsentreer en direk met die swartwitpens kompeteer vir voedselbronne. Waarnemings is ook in ander plantgemeenskappe gemaak, maar die swartwitpense het in minder as 11 % van die waarnemings hier voorgkom (Tabel6.1.). Water was volop beskikbaar aangesien die reservaat in 'n smal strook langs die Bloemhofdam is, dus het water nie die verspreiding van die swartwitpens beinvloed me. Die plantgemeenskappe waann die swartwitpense voorgekom het kan algemeen gesien word as savanna boomveld, met gei'soleerde kolle digte boom- en struikveld. Grobler (1973) het in sy studie gevind dat die swartwitpense 'n voorkeur het vir oop sandveld boomveld, gevolg deur mopane boomveld, grasveld wat insluit vleilande, en vleilande. Huntley (1973) dui aan dat die ekotoon tussen die boomveld en die grasveld in Luando Natuurreservaat, Melange Provinsie, Angola hoe voorkeur geniet het by die reuse swartwitpens. In die Masebe Natuurreservaat het die swartwitpense 'n voorkeur vir die platos gehad waar daar 'n oop plantegroeistruktuur was (Machine 1991). Hulle het egter in die valleie afbeweeg om waterpunte te benut (Sekulic 1981; Machine 1991). 65

74 Tabel 6.1: Die persentasie verspreiding van die swartwitpens in die verskillende plantgemeenskappe soos waargeneem van Februarie 1998 tot Augustus 1999 in die Sandveld Natuurreservaat. Plantgemeenskappe Winter Somer Totaal Acacia erioloba-brachiaria nigropedata plantgemeenskap Stipagrostis uniplumis-aristida meridionalis plantgemeenskap Acacia erioloba-stipagrostis uniplumis plantgemeenskap Panicum kalaharense-eragrostis gummijlua plantgemeenskap Acacia karroo-grewiaflava plantgemeenskap Acacia erioloba-panicum kalaharense plantgemeenskap Eragrostis trichohora subgemeenskap, Acacia erioloba-brachiaria nigropedata plantgemeenskap Urelytrum agropyroides subgemeenskap, Stipagrostis uniplumis-aristida meridionalis plantgemee Eragrostis lehmanniana subgemeenskap, Acacia karroo-acacia hebeclada plantgemeenskap Acacia karroo-acacia hebeclada plantgemeenskap \ 0\ Cynodon dactylon-~porobolusfimbriatus plantgemeenskap Urelytrum agropyroides subgemeenskap, Panicum kalaharense-eragrostis gummijlua plantgemee Salsola glabrescens-panicum coloratum plantgemeenskap ] Themeda triandra subgemeenskap, Acacia erioloba- Brachiaria nigropedata plantgemeenskap Higrofiele plantgemeenskappe